ΑΙΑΚΟΣ
Καταγωγή
Ο Αιακός ήταν γιος του Δία και της νύμφης Αίγινας, κόρης του ποταμού Ασωπού, οικιστής και πρώτος βασιλιάς του νησιού, που πρώτα ονομαζόταν Οινώνη και το οποίο κάποια στιγμή έμεινε χωρίς κατοίκους, κάτι που θυμίζει σοφόκλειους στίχους από την τραγωδία Οιδίπους τύραννος (56-57) — «τίποτε δεν αξίζει πύργος ή πλοίο χωρίς ανθρώπους να κατοικούν σε αυτά»— οὐδέν ἐστιν οὔτε πύργος οὔτε ναῦς ἔρημος ἀνδρῶν μὴ ξυνοικούντων ἔσω.
Αυτό έγινε όταν ο Ήρα έμαθε ότι ο Δίας απέκτησε κι άλλο γιο και από τον θυμό της έστειλε ένα φίδι σε ένα ποτάμι της Αίγινας, όπου γέννησε χιλιάδες αυγά και φίδια κατέκλυσαν το νησί. Και ακόμη, ένας ζεστός αέρας που κράτησε για μήνες, ξέρανε το νησί. Κάτω από αυτές τις σκληρές συνθήκες οι κάτοικοι του νησιού πέθαναν και ο Αιακός απόμεινε μόνος.
Στις ικεσίες και τους θρήνους του απάντησε ο πατέρας του Δίας με κεραυνό και κάνοντας να φυτρώσει μια βαλανιδιά, το ιερό δέντρο του ουράνιου πατέρα. Όταν ο Αιακός είδε μια μεγάλη σειρά από μυρμήγκια που ζούσαν στο κοίλωμα του δέντρου να ανεβαίνουν στον κορμό της κρατώντας σπυριά, παρακάλεσε τον πατέρα του να του χαρίσει τόσους υπηκόους όσα ήταν και τα μυρμήγκια. Και ο Δίας μεταμόρφωσε τα έντομα σε ανθρώπους, και ο Αιακός τους καινούργιους κατοίκους της Αίγινας τους ονόμασε Μυρμιδόνες.
Αυτούς, αργότερα, τους βρίσκουμε να εκστρατεύουν στην Τροία με αρχηγό τον Αχιλλέα, απόγονο του Αιακού. Φυσικά, στον μύθο αυτό λανθάνει, σύμφωνα με τον Στράβωνα (8.6.16 (1) ), το γεγονός ότι οι κάτοικοι της Αίγινας χρησιμοποίησαν τον τρόπο των μυρμηγκιών για να ξεχερσώσουν τη γη και να την κάνουν καλλιεργήσιμη.
Γάμοι, απόγονοι, αδελφικές αντιζηλίες
Ο Αιακός παντρεύτηκε την Ενδηίδα από τα Μέγαρα, κόρη του Σκίρωνα, και έκανε δύο γιούς, τον Πηλέα, τον μετέπειτα πατέρα του ηρωικού Αχιλλέα, και τον Τελαμώνα, πατέρα του επίσης ηρωικού Αίαντα που ο μύθος τον θέλει να σηκώνει τον νεκρό Αχιλλέα και να τον μεταφέρει στο αχαϊκό στρατόπεδο, για να μην αποκτήσουν και σκυλεύσουν το σώμα του οι Τρώες.
Όμως αυτός δεν ήταν ο μόνος γάμος που συνήψε ο Αιακός ούτε και έμεινε μόνο με τα δύο αυτά αγόρια. Ερωτεύτηκε μια Νηρηίδα, την Ψαμάθη, που, όπως και η αδελφή της Θέτιδα, είχε την ικανότητα της μεταμόρφωσης. Για να αποφύγει τον Αιακό πήρε διάφορες μορφές, μέχρι που έγινε φώκια· ωστόσο, ο Αιακός κατάφερε να κοιμηθεί μαζί της. Από την ένωσή τους γεννήθηκε ένα παιδί που δικαιολογημένα ονομάστηκε Φώκος.
Όταν το παιδί μεγάλωσε, έφυγε από την πατρίδα του πατέρα του, τη Σαλαμίνα, για την Κεντρική Ελλάδα, όπου κατέκτησε τη χώρα που από εκείνον ονομάστηκε Φωκίδα. Εκεί παντρεύτηκε και έκανε παιδιά. Αργότερα πήγε στην Αίγινα, όπου οι διακρίσεις του στους αθλητικούς αγώνες προκάλεσαν τη ζήλεια των ετεροθαλών αδελφών του, οι οποίοι έριξαν κλήρο για να αποφασίσει η τύχη ποιος θα σκότωνε αυτόν που θα μπορούσε να είναι ο ξεχωριστός γιος του πατέρα τους.
Ο κλήρος έπεσε στον Τελαμώνα, ο οποίος, καθώς γυμναζόταν, έριξε τον δίσκο του με τρόπο που να χτυπήσει τον Φώκο κατακέφαλα· μαζί τα δύο αδέλφια, Τελαμώνας και Πηλέας, έθαψαν το πτώμα σε ένα δάσος. Όταν ο Αιακός ανακάλυψε τη δολοφονία, εξόρισε τα παιδιά του από την Αίγινα· ο Τελαμώνας πήγε στη Σαλαμίνα και ο Πηλέας στη Φθία της Θεσσαλίας. Στο μεταξύ, άλλες πηγές αποδίδουν τον φόνο στον Πηλέα και το κίνητρο στη διάθεση των αδελφών να ικανοποιήσουν τη μητέρα τους:
Όταν ο Τελαμώνας και ο Πηλέας προκάλεσαν τον Φώκο σε αγώνα πεντάθλου και ήρθε η σειρά του Πηλέα να πετάξει την πέτρα, που χρησιμοποιούσαν αντί για δίσκο, επίτηδες πετυχαίνει τον Φώκο. Το έκαναν για να ευχαριστήσουν τη μητέρα τους, γιατί αυτοί είχαν γεννηθεί από την κόρη του Σκίρωνα, ενώ ο Φώκος όχι απ’ αυτή, αλλά από κάποια αδελφή της Θέτιδας, αν όσα λένε οι Έλληνες είναι ορθά.
(Παυσ. 2.29.9)
Δεν λείπει και η εκδοχή ότι και οι δυο μαζί, Τελαμώνας και Πηλέας, σκότωσαν τον ετεροθαλή αδελφό ή ότι ο θάνατος του Φώκου ήταν τυχαίος, όμως δεν μπόρεσαν να πείσουν ότι δεν υπήρχε φθόνος και δόλος. Ο Αιακός δεν δέχτηκε να επιστρέψει ο Τελαμώνας από την εξορία στον γενέθλιο τόπο του:
Όταν ο Φώκος σκοτώθηκε χτυπημένος από τον δίσκο, τα παιδιά της Ενδηίδας επιβιβάστηκαν σ' ένα καράβι κι έφυγαν. Αργότερα ο Τελαμώνας στέλνοντας κήρυκα αρνιόταν ότι είχε σχεδιάσει τον θάνατο του Φώκου, αλλά ο Αιακός δεν του επέτρεψε να αποβιβαστεί στο νησί και του είπε, αν ήθελε, να απολογηθεί από το καράβι ή από επιχωμάτωση στη θάλασσα. Έτσι κατέπλευσε στο λιμάνι που λέγεται Κρυπτό και τη νύχτα έκανε επιχωμάτωση, που ολοκληρώθηκε και υπάρχει μέχρι σήμερα. Επειδή όμως κρίθηκε ένοχος για τον φόνο του Φώκου, έφυγε για δεύτερη φορά στη Σαλαμίνα.
(Παυσ. 2.29.10)
Αυτή τη φορά η φυγή ήταν οριστική.
Ο Αιακός στην Τροία
Όταν ο Δίας όρισε ως τιμωρία του Ποσειδώνα και του Απόλλωνα, για τη συνωμοσία που είχαν εξυφάνει εναντίον του, να υπηρετήσουν με τη μορφή θνητών τον Λαομέδοντα, τον βασιλιά της Τροίας, εκείνος τους ζήτησε να τειχίσουν την Τροία —που ονομάζεται και Πέργαμος. Και αυτοί το έπραξαν έχοντας και τον Αιακό στο πλάι τους. Έτσι, τα τείχη δεν κτίστηκαν μόνο από θεούς, κάτι που θα έκαμνε την Τροία άπαρτη, ακόμη και από θεούς. Πράγματι, όταν τελείωσε το χτίσιμο, δράκοντες εφόρμησαν στα τείχη και μπόρεσαν να τα υπερπηδήσουν μόνο στο τμήμα που είχε κτιστεί από τον Αιακό.
Και ο Απόλλωνας προφήτεψε τότε πως η Τροία θα κατακτηθεί περισσότερες από μία φορές και πως στους κατακτητές θα βρίσκονται και Αιακίδες, όπως και έγινε με τον Τελαμώνα αρχικά στο πλάι του Ηρακλή, τον Νεοπτόλεμο αργότερα, γιο του Αχιλλέα και δισέγγονου του Αιακού. (Πίνδ., Ο. 8.30-46 (2))
Η ευσέβεια του Αιακού
Σύμφωνα με τον Πλίνιο, ο Αιακός ανακάλυψε το ασήμι και έκοψε το πρώτο νόμισμα. Άνθρωπος σοφός, δίκαιος και ευσεβής, κυβέρνησε την Αίγινα με αυτές τις αρετές. Και επειδή είχε βάλει τη δικαιοσύνη πάνω από τους γιους του και τους εξόρισε για το έγκλημά τους —τον φόνο του ετεροθαλή αδελφού τους Φώκου— τον είχαν σε εκτίμηση όλοι οι Έλληνες. Κάποτε μάλιστα που έπεσε μεγάλη ξηρασία σε όλη την Ελλάδα ως τιμωρία που ο Πέλοπας είχε σκοτώσει, διαμελίσει και σκορπίσει τα μέλη του βασιλιά της Αρκαδίας Στύμφαλου, το μαντείο των Δελφών χρησμοδότησε πως μόνο ο Αιακός μπορούσε να τους σώσει.
Σύμφωνα με τον Ισοκράτη, ήταν οἱ προεστῶτες τῶν πόλεων ἱκετεύοντες αὐτὸν, γιατί είχε πέσει ξηρασία και νομίζοντες διὰ τῆς συγγενείας καὶ τῆς εὐσεβείας τῆς ἐκείνου τάχιστ᾽ ἂν εὑρέσθαι παρὰ τῶν θεῶν τῶν παρόντων κακῶν ἀπαλλαγήν (Ευαγ. 14.6).
Πράγματι, ο Αιακός προσευχήθηκε στον πατέρα όλων και δικό του πατέρα, τον Δία, που άκουσε την προσευχή του αγαπημένου γιου και έστειλε καταρρακτώδη βροχή. Και έκτοτε ἱερὸν ἐν Αἰγίνῃ κατεστήσαντο κοινὸν τῶν Ἑλλήνων, οὗπερ ἐκεῖνος ἐποιήσατο τὴν εὐχήν (ό.π. 15.2).
Θάνατος, τιμές
Ο Δίας είχε ιδιαίτερη συμπάθεια σε αυτόν τον ευσεβή και δίκαιο γιο και θέλησε να τον κάνει αγέραστο, αλλά αυτό ξεπερνούσε τη δικαιοδοσία του. Όμως όταν πέθανε ο Αιακός και κατέβηκε στον Κάτω Κόσμο, τον υποδέχτηκαν ο Άδης και η Περσεφόνη με μεγάλες τιμές και τον όρισαν κλειδούχο και κριτή του Άδη μαζί με δυο άλλους γιους του Δία, τον Ραδάμανθη και τον Μίνωα.
Και ο μεν πρώτος έκρινε τους Ασιάτες νεκρούς, ο Αιακός τους Ευρωπαίους και ο Μίνωας αυτούς για τους οποίους οι αδελφοί του είχαν αμφιβολίες (Πλ., Γοργ. 523e-524a (3) ). Αλλά, βέβαια, η προσθήκη του τρίτου δικαστή είναι πλατωνική, ο Όμηρος αγνοεί το γεγονός (για μια αριστοφανική απόδοση του Αιακού βλ. (4) )
Οι Αιγινήτες τιμούσαν ιδιαίτερα τη μνήμη του, μάλιστα διοργάνωναν ετήσιες γιορτές, τα Αιάκεια. Στο κέντρο της πόλης υπήρχε το Αιάκειο ιερό, χτισμένο με άσπρο μάρμαρο, όπου σύμφωνα με μια παράδοση βρισκόταν ο τάφος του περιτριγυρισμένος από ελιές. Εκτός από την Αίγινα τιμούσαν την μνήμη του σε διάφορα μέρη της Ελλάδας. Στην Αθήνα μάλιστα μια σειρά από σημαντικές οικογένειες θεωρούσαν ότι κατάγονταν από τον Αιακό. Πολλοί ένδοξοι Αθηναίοι όπως ο Μιλτιάδης, ο Κίμωνας, ο Θουκυδίδης και ο Αλκιβιάδης ανήκαν στους Αιακίδες.
Υποσημειωσεις - Πηγες
1.
Με τον τρόπο του μέρμηγκα
Μυρμιδόνας δὲ κληθῆναί φασιν οὐχ ὡς ὁ μῦθος τοὺς Αἰγινήτας, ὅτι λοιμοῦ μεγάλου συμπεσόντος οἱ μύρμηκες ἄνθρωποι γένοιντο κατ᾽ εὐχὴν Αἰακοῦ, ἀλλ᾽ ὅτι μυρμήκων τρόπον ὀρύττοντες τὴν γῆν ἐπιφέροιεν ἐπὶ τὰς πέτρας ὥστ᾽ ἔχειν γεωργεῖν, ἐν δὲ τοῖς ὀρύγμασιν οἰκεῖν φειδόμενοι πλίνθων. ὠνομάζετο δ᾽ Οἰνώνη πάλαι.
(Στρ. 8.6.16)
2.
Τα τείχη της Τροίας και η προφητεία του Απόλλωνα
ο γιος της Λητώς [ο Απόλλωνας] και ο τρανός Ποσειδών
τότε που έφτιαχναν τις πολεμίστρες σαν διάδημα της Τροίας
εκείνον [τον Αιακό] κάλεσαν να τους βοηθήσει στο τείχος, που είταν γραφτό
μες στις ολέθριες μάχες του πολέμου
να χαλαστεί μέσα σε στρόβιλλους καπνού.
Πάνω που αποτέλειωναν το χτίσιμο, τρεις δράκοι πρασινομάτηδες
χυμήξαν κατεπάνω στον πύργο· οι δύο γκρεμοτσακίστηκαν
και με το πέσιμο βγήκε η ψυχή τους τρομαγμένη·
ο τρίτος όμως σκαρφάλωσε ξεφυσώντας με σφυρίγματα
και τότε ο Απόλλων εξήγησε το δυσοίωνο θέαμα:
«Ήρωά μου, η Πέργαμος θα αλωθεί
από τη μεριά που τη χτίσαν τα χέρια σου, όπως φανερώνει το σημάδι
που έστειλε ο Δίας, ο γιός του Κρόνου—
θα είναι και τα παιδιά σου μαζί. Η άλωση θ’ αρχίσει στην πρώτη γενιά σου
και θα συντελεστεί στην τέταρτη.» Τα ξεκαθάρισε ο θεός […]
(Πίνδ., Ο. 8.30-46, μετ. Μ. Σουλιώτης)
3.
Αιακός, Ραδάμανθης, Μίνωας: Κριτές στον Κάτω Κόσμο
ἐγὼ μὲν οὖν ταῦτα ἐγνωκὼς πρότερος ἢ ὑμεῖς ἐποιησάμην δικαστὰς ὑεῖς ἐμαυτοῦ͵ δύο μὲν ἐκ τῆς Ἀσίας͵ Μίνω τε καὶ Ραδάμανθυν͵ ἕνα δὲ ἐκ τῆς Εὐρώπης͵ Αἰακόν· οὗτοι οὖν ἐπειδὰν τελευτήσωσι͵ δικάσουσιν ἐν τῷ λειμῶνι͵ ἐν τῇ τριόδῳ ἐξ ἧς φέρετον τὼ ὁδώ͵ ἡ μὲν εἰς μακάρων νήσους͵ ἡ δ΄ εἰς Τάρταρον. καὶ τοὺς μὲν ἐκ τῆς Ἀσίας Ραδάμανθυς κρινεῖ͵ τοὺς δὲ ἐκ τῆς Εὐρώπης Αἰακός· Μίνῳ δὲ πρεσβεῖα δώσω ἐπιδιακρίνειν͵ ἐὰν ἀπορῆτόν τι τὼ ἑτέρω͵ ἵνα ὡς δικαιοτάτη ἡ κρίσις ᾖ περὶ τῆς πορείας τοῖς ἀνθρώποις.
[Μετάφραση]
Ἐγώ λοιπόν [ο Δίας] κατανοήσας πρωτύτερα ἀπό σᾶς τὰς γινομένας ἀδικίας, διώρισα δικαστὰς τοὺς υἱοὺς μου, δύο μὲν ἐκ τῆς Ἀσίας, τὸν Μίνωα καὶ τὸν Ραδάμανθυν, ἓνα δὲ ἐκ τῆς Εὐρώπης, τὸν Αἰακόν· οὗτοι λοιπόν, ὅταν ἀποθάνουν, θὰ δικάζουν εἰς τὸν λειμῶνα, εἰς τὴν τρίοδον, ἐκ τῆς ὁποίας φέρουν δύο δρόμοι, ὁ μὲν εἷς εἰς τὰς νήσους τῶν μακάρων, ὁ δὲ ἄλλος εἰς τὸν Τάρταρον. Καὶ τοὺς μὲν καταγομένους ἐκ τῆς Ἀσίας θὰ δικάζῃ ὁ Ραδάμανθυς, τοὺς δὲ ἐξ Εὐρώπης καταγομένους ὁ Αἰακός· Εἰς τὸν Μίνωα δὲ θα δώσω τὸ προνόμιον να ἐπιφέρῃ τὴν ὁριστικήν κρίσιν εἰς ἀπορίας τοῦ ἑνὸς ἤ τοῦ ἂλλου ἐκ τῶν κυρίως δικαστῶν, διὰ νὰ εἶναι δικαιοτάτη ἡ κρίσις εἰς ποῖον δρόμον πρέπει νὰ πορεύεται ἓκαστος ἂνθρωπος.
(Μετ. Στ. Τζουμελέας, Αθήνα: Ζαχαρόπουλος, χ.χ.)
4.
Ο αριστοφανικός Αιακός
Στους Βατράχους του Αριστοφάνη ο Αιακός εμφανίζεται ως μόνιμος κάτοικος του Κάτω Κόσμου που καθυβρίζει τον μεταμφιεσμένο σε Ηρακλή Διόνυσο και τον απειλεί ότι θα ξαποστείλει εναντίον του διάφορα τέρατα του σκοτεινού και φοβερού κόσμου του σαν τιμωρία γιατί τους είχε πάρει τον Κέρβερο:
ΑΙΑΚΟΣ. Ποιός είναι;
ΔΙΟ. Ο Ηρακλής ο αντρειωμένος.
ΑΙΑ. Βρε σιχαμένε, αδιάντροπε, ξετσίπωτε,
βρομάνθρωπε, βρομιάρη, αρχιβρομιάρη!
Το σκύλο μας εσύ, τον Κέρβερό μας,
ξεκάμπισες, που εγώ ᾽μουν φύλακάς του,
και το λαιμό του σφίγγοντας τον πήρες
και το ᾽σκασες. Μα τώρα είσαι πιασμένος·
ο βράχος ο μαυρόκαρδος της Στύγας
κι η πέτρα η Αχερόντια που αίμα στάζει
και τα σκυλιά, που γύρω γύρω τρέχουν
στον Κωκυτό, καλά στη μέση σ’ έχουν·
η Οχιά η εκατοκέφαλη τα σπλάχνα
θα σου σπαράξει· πάνω στα πλεμόνια
θά ᾽ρθει η Ταρτήσσια σμέρνα να κολλήσει·
τα δυο νεφρά σου στο αίμα βουτηγμένα
με τ’ άντερα μαζί θα τα ξεσκίσουν,
κομμάτια θα τα κάμουν οι Τειθράσιες
Γοργόνες. Πάω τρεχάτος να τις φέρω.
(Αριστοφ., Βάτρ. 462-480, μετ. Θρ. Σταύρου)
-----------------------
Scholia on Pindar, Olympian Ode 9, 107
Schmitz, Leonhard (1867), "Aeacus", in Smith, William (ed.), Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology, 1, Boston, pp. 22–23
Plato, Gorgias, 524a
Scholia on Iliad, 13. 694
Roman, L., & Roman, M. (2010). Encyclopedia of Greek and Roman mythology., p. 12, at Google Books
Bibliotheca iii. 12. § 6
Gaius Julius Hyginus, Fabulae 52
Pausanias ii. 29. § 2
Nonn. Dionys. vi. 212
Ovid, Metamorphoses vi. 113, vii. 472, &c.
Hesiod, Fragm. 67, ed. Gottling
Pausanias, l.c.
Ovid, Metamorphoses vii. 520
Hygin. Fab. 52
Strabo, viii. p. 375
Pindar, Isthmian Odes viii. 48, &c.
Pausanias, i. 39. § 5
Diodorus Siculus, iv. 60, 61
Pausanias, ii. 30. § 4
Pausanias, ii. 29. § 6
Pindar, Olympian Odes viii. 39, &c.
Pausanias, ii. 29. § 5
Ovid, Metamorphoses vii. 506, &c., ix. 435, &c
Ovid, Metamorphoses xiii. 25
Horace, Carmen ii. 13. 22
Plato. Gorgias, p.524a
Isocrates, Evagoras 15
Pindar, Isthmian Odes viii. 47, &c.
Hesychius s.v.
Schol. ad Pind. Nem. xiii. 155
Pindar, Nemean Odes viii. 22
"ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ"
Η εφαρμογη μας για το κινητο σου
Κατέβασε και εσύ την εφαρμογή μας για το κινητό σου "Ancient Greece Reloaded"