Φοινικας
ΦΟΙΝΙΚΑΣ. ΤΟ ΜΥΘΙΚΟ ΠΟΥΛΙ ΚΑΙ Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ
«Εκ Της Τέφρας Αναγεννώμαι» («από την στάχτη αναγεννιέμαι»). Τα αρχικά αυτής της ρήσης έφεραν τα πρώτα μετάλλια του Τάγματος του Φοίνικα της Ελλάδας (1926-1935), που απονέμεται μέχρι και σήμερα στους Έλληνες που ανυψώνουν το γόητρο της Ελλάδας σ’όλο τον κόσμο (καλλιτέχνες, λογοτέχνες, επιστήμονες, κλπ).
Ένας Φοίνικας υπήρξε το λάβαρο των μεγάλων προσωπικοτήτων της ελληνικής επανάστασης του 1821, μεταξύ των οποίων και του Αλέξανδρου Υψηλάντη, υποδηλώντας την ελπίδα και λαχτάρα των Ελλήνων για αναγέννηση του ελληνικού κράτους.
Μετά την νικηφόρα λήξη της Επανάστασης, ο Φοίνικας υπήρξε το έμβλημα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους και τα πρώτα νομίσματα που κόπηκαν τότε, από τον Ιωάννη Καποδίστρια, ονομάστηκαν ‘φοίνικες’ και έφεραν τον Φοίνικα στην μια τους όψη. Έτσι, συμβολίστηκε η αναγέννηση του ελληνικού έθνους, μετά τα τετρακόσια σκοτεινά χρόνια της Τουρκικής κατοχής.
Η πατρίδα μας είναι άρρηκτα συνδεδεμένη μ’αυτό το ευγενές μυθικό πουλί που συνδέθηκε με την ανθρώπινη δύναμη και θέληση για αναγέννηση μέσα από τις δυσκολίες και τα εμπόδια. Παρόλο που έχασε κάτι από το γόητρό του όταν χρησιμοποιήθηκε κατά την διάρκεια της δικτατορίας ως σύμβολο της χουντικής κυβέρνησης, δεν έπαψε ποτέ να είναι αγαπημένο σύμβολο του οποίου ο μύθος χάνεται στα βάθη του χρόνου.
Η αρχαιότερη καταγεγραμμένη αναφορά του Φοίνικα μας παραδίδεται από τον Ησίοδο (8ος αιώνας π.Χ.). Ονομάστηκε ‘Φοίνικας’ από την λέξη ‘φοινός’, δηλαδή ‘πορφυρός’ και ο μύθος αναφέρει ότι πρόκειται για ένα πανέμορφο πουλί που μοιάζει με αετό και παγώνι. Κατοικούσε στην Φοινίκη, δίπλα σε μια πηγή στην οποία πλένονταν κάθε μέρα με την αυγή, τραγουδώντας τόσο όμορφα, που ο Ήλιος σταματούσε το άρμα του για να απολαύσει το τραγούδι του. Έτσι, ο Φοίνικας συνδέθηκε με τον Ήλιο και κατ’επέκταση με τον ηλιακό Θεό Απόλλωνα.
Πρόκειται για ένα έξυπνο, σοφό, ευαίσθητο και πανέμορφο πλάσμα, που δεν τρέφεται από πτώματα ούτε πετά εδώ και κει χωρίς λόγο. Κανείς δεν το έχει δει ποτέ να τρώει και μένει πάντα σ’ένα σημείο μέχρι να πεθάνει. Αναφέρεται επίσης ότι τα δάκρυά του είναι λιβάνι και το αίμα του βάλσαμο. Οι πληγές του επουλώνονται αμέσως, εάν τύχει να του επιτεθούν εχθροί, και το δάκρυ του μπορεί να γιατρέψει έναν άνθρωπο αλλά και να προστατέψει από τον θάνατο προσωρινά.
Είναι ένα πλάσμα που έχει την ιδιαίτερη ικανότητα να αναγεννιέται από τις ίδιες του τις στάχτες, αφού έχει πρώτα πεθάνει έχοντας αυτοαναφλεχθεί. Ζει για πολλές εκατοντάδες χρόνια -μέχρι και χιλιετία αναφέρουν κάποιες παραδόσεις- και είναι πάντα μονάχα ένας τη φορά. Έχοντας αυτήν την ικανότητα, είναι ταυτόχρονα θνητός (αφού πεθαίνει) και αθάνατος (αφού αναγεννιέται).
Όταν πλησιάζει η ώρα του να πεθάνει, χτίζει φωλιά από κλαδάκια ιδιαίτερων και ιερών αρωματικών (όπως λιβάνι, μύρο, νάρδο κλπ) την οποία μετά αναφλέγει και καίγεται μαζί της μέχρι να γίνει στάχτες. Μέσα από αυτές τις στάχτες ένας νέος Φοίνικας αναγεννάται, που θα ζήσει όσο και ο παλιός του εαυτός.
Λέγεται επίσης ότι υπήρχε από την αρχή της δημιουργίας του σύμπαντος, πριν ακόμα την γέννηση των Θεών, κι έτσι κατέχει γνώσεις και μυστικά της ζωής που ούτε οι Θεοί δεν γνωρίζουν.
Στο πέρας των αιώνων συνδέθηκε και έγινε σύμβολο της φωτιάς, της Θείας Χάρης, της αρετής, της συμπόνιας, του θανάτου και της αναγέννησης, και του Ήλιου που ‘πεθαίνει’ κάθε δειλινό και ‘αναγεννιέται’ κάθε αυγή.
Ο Φοίνικας στην Αίγυπτο
Μετά τον Ησίοδο, τον Φοίνικα αναφέρει στην ιστορία του ο Ηρόδοτος (5ος αιώνας π.Χ.), που ‘συνάντησε’ τον Φοίνικα στην Αίγυπτο: «Έχουν επίσης ένα άλλο ιερό πουλί που καλείται ‘Φοίνικας’, που εγώ δεν έχω δει, εκτός από σε εικόνες. Είναι ιδιαίτερα σπάνιο, ακόμα και στην Αίγυπτο, και πάει εκεί (όπως λένε οι άνθρωποι της Ηλιούπολης) μια φορά κάθε πεντακόσια χρόνια, όταν ο παλιός Φοίνικας πεθάνει. Το μέγεθος και εμφάνισή του, εάν είναι όπως στις εικόνες, έχουν ως εξής: το φτέρωμα είναι μερικώς κόκκινο, μερικώς χρυσό, ενώ η γενική εμφάνισή του και μέγεθος είναι ακριβώς όπως αετού. Λένε ιστορίες για το τι κάνει αυτό το πουλί, που εμένα δεν μου φαίνονται αξιόπιστες: ότι έρχεται από την Αραβία και φέρνει τον γονιό του, τυλιγμένο σε μύρο, στο Ναό του Ηλίου και κατόπιν θάβει εκεί το νεκρό σώμα.»
Ο Φοίνικας ήταν για την αρχαία Αίγυπτο εξίσου σημαντικός όσο για την Ελλάδα. Αρχικά, αναφέρονταν από τους Αιγύπτιους ως πελαργός ή ως το ιερό πουλί Μπενού, ο ‘ανερχόμενος’, που εμφανίζεται στην Αιγυπτιακή Βίβλο των Νεκρών ως το ιερό σύμβολο της Ηλιούπολης και σχετίζεται με τον ανατέλλοντα Ήλιο, τον Θεό Ρα και αναπαρίσταται με δύο ανθρώπινα χέρια, ανοιχτά σε κίνηση να αγκαλιάσει τον ουράνιο Σείριο.
Σύμφωνα με τον μύθο της Ηλιούπολης, ο Μπενού αυτοδημιουργήθηκε μέσα από φωτιά που έκαιγε σε ιερό δέντρο ενός από τους Ηλιακούς Ναούς του Ρα και στην Αιγυπτιακή Βίβλο των Νεκρών εμφανίζεται ο Μπανού να λέει: «εγώ είμαι το πουλί Μπανού, η καρδιά και ψυχή του Ρα, ο Οδηγός των Θεών στο Τουτ […] Εγώ είμαι ο Ρα που ανυψώθηκε στην Αρχή».
Ο μεταγενέστερος του Μπενού, ο Φοίνικας, αναφέρονταν ότι βρίσκονταν στη κορυφή της πυραμίδας που ξεπρόβαλε από τα αρχέγονα ύδατα κατά τη δημιουργία του σύμπαντος και συνδέθηκε με τον Θεό Ώρο, γιό του Θεού Όσιρι και της Θεάς Ίσιδας. Σύμφωνα με άλλο μύθο, ο Φοίνικας ξεπετάχτηκε από την καρδιά του Όσιρι.
Οι αναφορές όμως στον Φοίνικα δεν περιορίζονται στην αρχαία Ελλάδα και Αίγυπτο, αλλά έρχονται απ’όλο τον κόσμο:
Παραδόσεις και μύθοι απ’όλο τον κόσμο για τον Φοίνικα
Η αρχαία ισχυρή Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία είχε τον Φοίνικα ως έμβλημα της αναγέννηση της. Ο Ρωμαίος ιστορικός Τάκιτος αναφέρει ότι κατά την θητεία του Παύλου Φάβιου και Λούκου Βιτέλλιου (1ος αιώνας π.Χ.) το πουλί που καλείται Φοίνικας, μετά από πολλούς αιώνες, εμφανίστηκε στην Αίγυπτο και συνεχίζει με σύντομες περιγραφές του πουλιού.
Ο Φοίνικας των Ασσύριων τρέφονταν μονάχα με λιβάνι και διάφορες ευωδιαστές ουσίες. Όταν ολοκληρώσει τα πεντακόσια χρόνια ζωής του, φτιάχνει μια φωλιά στην κορυφή φοινικόδεντρου, από ξυλαράκια βελανιδιάς και συλλέγει μέσα σ’αυτήν ξυλαράκια κανέλας, νάρδο και μύρο. Όταν ολοκληρώσει την προετοιμασία κάθεται μέσα στη φωλιά και αφήνει την τελευταία του πνοή. Από το σώμα του γεννιέται ένας νέος Φοίνικας, ο οποίος μόλις δυναμώσει μεταφέρει την φωλιά στο Ναό του Ήλιου στην Ηλιούπολη της Αιγύπτου.
Στην Περσία τον ξανασυναντάμε με το όνομα ‘Χούμα’ (‘το πουλί του παραδείσου’) και ‘Σιμούργ’. Εμφανίζεται ιδιαίτερα ευσπλαχνικός, που το άγγιγμά του μπορούσε να φέρει πολύ καλή τύχη και ίαση σε κάθε ασθένεια ή πληγή, όσο θανατηφόρα κι αν είναι. Ακόμα και η σκιά του έφερνε μεγάλες ευλογίες. Ζει στο Δέντρο της Γνώσης και όταν πετά μακριά από το Δέντρο, το ταράζει τόσο δυνατά, που οι σπόροι του (που είναι σπόροι απ’όλα τα δέντρα της πλάσης) πετάγονται σ’ολόκληρο τον κόσμο. Αναφέρεται επίσης ως ερμαφρόδιτος, ταυτόχρονα αρσενικό και θηλυκό, κατέχοντας μια του πλευρά το κάθε φύλο.
Οι μύθοι και οι παραδόσεις γύρω από τον Φοίνικα στον χώρο της Μεσογείου, εμφανίζονται με κάποιες παραλλαγές, κυρίως για το πώς ακριβώς πεθαίνει. Η πιο συχνά αναφερόμενη περιγράφει ότι, όταν εκείνη η ώρα έρχεται, πετά μέχρι την Αραβία για να συλλέξει μύρο, λάβδανο, νάρδο και κασσία. Έχοντας μεγάλες ποσότητες απ’αυτά στα φτερά του, πετά μέχρι την Φοινίκη, όπου διαλέγει το ψηλότερο φοινικόδεντρο και φτιάχνει φωλιά με τα μυρωδικά που συνέλεξε. Την επόμενη αυγή, γυρίζει προς τον Ήλιο που ανατέλλει και τραγουδά. Η ζέστη του Ήλιου αναφλέγει τα μυρωδικά και ο Φοίνικας πεθαίνει στις φλόγες. Μετά από εννέα ημέρες, ένας νέος Φοίνικας γεννιέται από τις στάχτες. Λίγες μέρες αργότερα, όταν τα φτερά του έχουν δυναμώσει, ο νεαρός Φοίνικας μαζεύει τις στάχτες του παλιού Φοίνικα και τις μεταφέρει στην Ηλιούπολη της Αιγύπτου. Χιλιάδες πουλιά τον συντροφεύουν σ’αυτό το ταξίδι. Κατόπιν, πετά στην μακρινή ανατολή, στο σπίτι του.
Μια επίσης αρκετά γνωστή παραλλαγή της προαναφερόμενης, αφηγείται ότι, αφού συλλέξει τα μυρωδικά, ο Φοίνικας πετά κατευθείαν στον Ναό της Ηλιούπολης της Αιγύπτου και χτίζει την νεκρική φωλιά του στον βωμό του Ναού.
Οι λιγότερο γνωστές αφηγήσεις λένε ότι ο Ιερέας του Ηλιακού Ναού είναι αυτός που συλλέγει τα μυρωδικά για τον Φοίνικα. Και άλλες αναφέρουν ότι ο νέος Φοίνικας δεν ξεπηδά κατ’ευθείαν από τις στάχτες του παλιού, αλλά παραμένει για λίγες μέρες σε μια κατάσταση σαν σκουληκάκι, προτού μεταμορφωθεί στον υπέροχο Φοίνικα.
Στον Ινδουισμό ο Φοίνικας ονομάζεται ‘Γκαρούντα’ και είναι το ιερό ζώο μιας από τις ενσαρκώσεις του Θεού Βισνού (ένας από τους σπουδαιότερους Θεούς που απαρτίζουν από την ισχυρή Θεϊκή Τριάδα), του δοξασμένου Ράμα (αλλιώς και Ραμ) Θεού του Ήλιου.
Ο Φιλόστρατος (2ος αιώνας μ.Χ.) στο έργο του ‘Η ζωή του Απολλώνιου’ κάνει αναφορά στον Φοίνικα, με τρόπο τέτοιο που είναι εμφανής οι επιρροές από τον Ινδικό Φοίνικα Γκαρούντα.
Στην Κίνα τον βρίσκουμε με το διπλό όνομα ‘Φενγκ-Χουάνγκ’ και είναι το δεύτερο ιερότερο πλάσμα μετά τον δράκο και μαζί με τον δράκο ολοκληρώνει το Τάο καταλαμβάνοντας την θέση του Γιν.
Όμως και από μόνος του ο Φένγκ-Χουάνγκ είναι ένα Τάο: ‘Φενγκ’ είναι η αρσενική και Ηλιακή Αρχή, η δυαδικότητα, το Γιν-Γιανγκ, η από κοινού αλληλεξάρτηση του σύμπαντος. ‘Χουάνγκ’ είναι η θηλυκή και Σεληνιακή Αρχή, η ομορφιά, η ευαισθησία και η ειρήνη. Η ένωση του Φένγκ και της Χουνγκ σε ένα πλάσμα, συμβολίζει την αιώνια αγάπη και την ευημερία, και σχετίζεται με την ευτυχία στον έγγαμο βίο.
Ο Φενγκ-Χουάνγκ έχει αποσταλλεί στη Γη για να κάνει μεγάλα έργα που θα βοηθήσουν τον Άνθρωπο να εξελιχθεί. Εμφανίζεται προσωρινά για να σηματοδοτήσει την αρχή μιας νέας εποχής για την Ανθρωπότητα και μετά ξαναεπιστρέφει στους Ουρανούς απ’όπου προέρχεται. Το σημαντικότερό του έργο προς την Ανθρωπότητα είναι το ότι προκαλεί στους ανθρώπους τις πέντε σημαντικότερες ανθρώπινες αρετές για την κοσμική ενέργεια: αρετή, ευθύνη, ευγένεια, συμπόνια, πίστη.
Συναντάμε πάλι τον Φοίνικα στους Νοτιοαφρικανούς, στους αρχαίους πολιτισμούς της κεντρικής και νότιας Αμερικής, στην Ιαπωνία με το όνομα ‘Χόο’ ή ‘Φουσίχο’ (‘αθάνατο πουλί’), στην Ρωσία με το όνομα ‘Ζαρ-πτίτσα’ (‘πουλί της φωτιάς’), στην Μεσοποταμία ως κερασφόρο και φτερωτό ηλιακό δίσκο, ακόμα και στο μακρινό Μεξικό με το όνομα ‘Κουετζαλκόατλ’ που λατρεύονταν ως προσωποποίηση του Ήλιου, που πιθανότατα έχει τις ρίζες του στους αρχαίους πολιτισμούς των Μάγια, των Ίνκας και των Ατζέκων.
Ο Φοίνικας στον Εβραϊσμό
Ο Φοίνικας κάνει την εμφάνισή του σε όλες τις αρχαιότερες θρησκείες, και ο Εβραϊσμός δεν αποτελεί εξαίρεση.
Στην Εβραϊκή παράδοση λοιπόν τον συναντάμε ως ‘Μίλχαμ’ ή αλλιώς ‘Χολ’ και αναφέρεται ότι ήταν το μόνο πλάσμα που δεν ακολούθησε τον Αδάμ στην εξορία του, διότι όταν η Εύα έδωσε σε όλα τα ζώα να φάνε από τον απαγορευμένο καρπό του δέντρου της γνώσης του καλού και του κακού (και όχι μόνο στον Αδάμ, όπως αναφέρεται στην Γέννεση), ο Μίλχαμ ήταν ο μόνος που αντιστάθηκε και δεν έφαγε. Ο Θεός λοιπόν τον τίμησε, τοποθετώντας τον σ’έναν πανέμορφο και προφυλαγμένο κήπο, για να ζει χίλια χρόνια κάθε φορά. Όταν συμπληρωθούν τα χίλια χρόνια, ο Μίλχαμ χάνει όλα του τα φτερά και συρρικνώνεται και μεταλλάσσεται τόσο, που φτάνει σε μέγεθος αυγού, από το οποίο αργότερα ξαναγεννιέται και ζει για άλλα χίλια χρόνια.
Αναφέρεται ότι είναι μονάχα ένας και αρσενικού γένους. Αργότερα, η παράδοση τον κατέταξε στα Χερουβείμ, φύλακα της επίγειας σφαίρας, που χωρίς αυτόν όλη η ζωή στην Γη θα τερμάτιζε. Λέγεται επίσης ότι στην δεξιά του φτερούγα φέρει τα λόγια: «ούτε η Γη με γεννά, ούτε οι ουρανοί, παρά μονάχα τα φτερά του πυρός» και ότι ο ήχος του χτύπου των φτερών του μοιάζει με ήχο κεραυνού.
Ο Φοίνικας στον Χριστιανισμό
Το αγαπημένο πουλί της αρχαιότητας δεν άφησε αδιάφορο τον Χριστιανισμό και γρήγορα κατέλαβε πολύ σημαντική θέση στα πάμπολλα σύμβολα του Ιησού Χριστού, καθώς συσχετίστηκε με την Ανάστασή του, την Θεϊκότητά του και την μετά θάνατο αναγέννηση.
Ο Κλημέντης, ένας από τους πρώτους Πατέρες της Εκκλησίας, στην 1η επιστολή του (κεφ.25) αναφέρει τον Φοίνικα λέγοντας: «Υπάρχει ένα πουλί που λέγεται Φοίνικας. Είναι μοναδικό στο είδος του και ζει για πεντακόσια χρόνια. Και όταν πλησιάζει η ώρα του τερματισμού του, χτίζει φωλιά από λιβάνι και μύρο και άλλα αρωματικά, μέσα στα οποία, όταν έρθει η ώρα, μπαίνει και πεθαίνει. Καθώς όμως η ύλη φθείρεται, ένα συγκεκριμένο είδος σκουληκιού δημιουργείται, το οποίο, καθώς γαλουχείται από τα υγρά του νεκρού πουλιού, αποκτά φτερά. Όταν δυναμώσει, παίρνει αυτήν την φωλιά όπου βρίσκονται τα κοκάλα του γονιού του και περνά από την χώρα της Αραβίας στην Αίγυπτο, στην πόλη που καλείται Ηλιούπολη. Και, κατά την διάρκεια ημέρας πετά, ενώ όλοι οι άνθρωποι το βλέπουν, και τα αφήνει στον βωμό του Ήλιου. Καθώς έχει κάνει αυτό, επιστρέφει στον αρχικό του τόπο. Τότε οι ιερείς ερευνούν τις ημερομηνίες και βλέπουν ότι έχουν ολοκληρωθεί ακριβώς πεντακόσια χρόνια».
Κατά τον πρώιμο Χριστιανισμό, αναπτύχθηκε γρήγορα ο συμβολισμός του Φοίνικα ως αναπαράσταση του Χριστού. Όπως ο Φοίνικας, έτσι και ο Χριστός αυτοθυσιάζεται και πεθαίνει μέσα στο ‘πυρ’ των Παθών και ανασταίνεται σε τρεις μέρες, θριαμβεύοντας ενάντια του θανάτου.
Ο Φοίνικας στην Αλχημεία, στον Μυστικισμό & στα Άστρα
Η Αλχημεία και ο Μυστικισμός τιμούν τον Φοίνικα παραδίδοντάς του σημαντικότατη θέση ανάμεσα στα ιερότερα σύμβολα. Είναι η ανάσταση και αθανασία, η καταστροφή και δημιουργία νέων μορφών ύλης στην πορεία προς την τελική μεταμόρφωση, υλική και πνευματική, και αντιπροσωπεύει τον πνευματικά αναγεννημένο και ανυψωμένο άνθρωπο, τον σοφό μύστη.
Στην Αλχημεία ειδικά, πέντε πουλιά συμβολίζουν τα πέντε στάδια που περνά ο μαθητευόμενος μέχρι να ολοκληρωθεί σε όν ανώτερης εσωτερικής πνευματικής υπόστασης, δηλαδή να γίνει ‘Φοίνικας’.
Αναλυτικότερα:
Το μαύρο κοράκι, είναι το πρώτο στάδιο, αυτό στο οποίο ξεκινά η σκληρή δουλειά.
Ο λευκός κύκνος, το δεύτερο στάδιο, στο οποίο ο Αλχημιστής ξεκινά να βιώνει και να κατανοεί τον εσωτερικό του κόσμο και το βαθύτερο φως της ύπαρξής του.
Το παγώνι, το τρίτο στάδιο, στο οποίο ο Αλχημιστής εισάγεται στην εμπειρία του αστρικού κόσμου.
Ο πελεκάνος, το τέταρτο στάδιο, όπου ξεκινούν οι δυνάμεις της ψυχής να υποσκελίζουν τις δυνάμεις της ύλης.
Και τελικά ο Φοίνικας, το πέμπτο στάδιο, η συμβολική ‘θυσία’ της ύλης μέσα από το ‘βάπτισμα του πυρός’ για να αναγεννηθεί η ψυχή μέσα από τις στάχτες.
Στην αστρολογία θεωρείται ότι ο Φοίνικας είναι η ανώτερη έκφραση του αετού, που συνδέεται με τον αστερισμό και το ζώδιο του σκορπιού, ως ζώδιο του θανάτου αλλά και της αναγέννησης.
Ο αστερισμός του Φοίνικα βρίσκεται σχεδόν κάτω από τον αστερισμό του Υδροχόου κι έτσι συνδέεται ο Υδροχόος ως ο φέρων το ύδωρ της αναγέννησης. Αλλά αυτό είναι ένα άλλο θέμα…
[1]
Βιβλιογραφια
Ηρόδοτος, Ιστοριών 2. 73
Φιλόστρατος, «Τὰ ἐς τὸν Τυανέα Ἀπολλώνιον» 3. 49
Στάτιος, Silvae 3. 2. 101
Οβίδιος, Μεταμορφώσεις 15. 385 ff
Phoenix-The Symbol of Rebirth, by Fotopoulou Sophia, Newsfinder
Phoenix, by Mark Schumacher
The Legend of the Phoenix from Magickal Mystical Creatures, by D. J. Conway
The Benu (Bennu), by Jefferson Monet
The Spirits of Nature - Religion of the Egyptians, by Ottar Vendel
The Legend of the Phoenix, by D. J. Conway
The Secret Destiny of America, Manly P. Hall
The Birds in Alchemy, by Adam McLean
Animal Symbolism in the Alchemical Tradition, by Adam McLean
Folio 55r Translation & Transcription, by Colin McLaren & Aberdeen, University Library
Πηγη
[1] "Η Τέχνη των Σοφών", Νεφέλη
Η εφαρμογη μας για το κινητο σου
Κατέβασε και εσύ την εφαρμογή μας για το κινητό σου "Ancient Greece Reloaded"