Reloaded

Θεα της θεραπειας, το μαντειο της Δωδωνης και μητερα της Αφροδιτης

Στην ελληνική μυθολογία η Διώνη ήταν θεότητα που ανήκει στην πρώτη γενεά των θεών. Υπάρχουν πολλές παραδόσεις για αυτή. Σε μία από αυτές είναι κόρη του Ουρανού και της Γαίας, αδελφή του Κρόνου, της Τηθύος, της Ρέας, της Θέμιδας κ.ά.. Σύμφωνα με άλλη παράδοση, η Διώνη ήταν μία από τις Ωκεανίδες, κόρες του Ωκεανού και της Τηθύος. Κάποιες φορές συγκαταλέγεται ανάμεσα στις κόρες του Άτλαντα.

Η Διώνη παντρεύτηκε τον Τάνταλο και απέκτησαν δύο παιδιά, τη Νιόβη και τον Πέλοπα. Σύμφωνα με μία εκδοχή, κόρη της Διώνης ήταν η θεά Αφροδίτη.


Άλλες αναφορές

Ο Στράβωνας αναφέρει ότι οι πρώτοι μάντεις στο μαντείο της Δωδώνης ήταν άντρες, αλλά αργότερα αντικαταστάθηκαν από τρεις γυναίκες γραίες γιατί στον ίδιο χώρο λατρευόταν και η Διώνη ως Συν+ναός του Δία.

Για τους ορφικούς ύμνους η Διώνη ήταν κόρη του Ουρανού, Στο όμηρο και κυρίως στην Ιλιάδα έχουν την Αφροδίτη να σκύβει στα γόνατα της μητέρας της Διώνη και εκείνη ως πραγματική της μητέρα την αγκαλιάζει και την παρηγορεί όταν διαμαρτύρεται ότι λάβωσε ο λεοντόκαρδος Διομήδης όταν έβγαλε έξω από τη μάχη τον γιό της τον Αινεία. Ο θεόκριτος στα Αηδώνια μυστήρια αναφέρει πως η Κυπρία Αφροδίτη είναι κόρη της Διώνης.

Ο Πλάτων στο συμπόσιο διευκρινίζει ότι η νεότερη Αφροδίτη που καλείται και Πάνδημος είναι κόρη του Διός και της Διώνης.


Ετυμολογία

Σύμφωνα με μερικούς ερευνητές, η ύπαρξη της Διώνης προέκυψε ως αναγκαιότητα μετά την αλλαγή της θεότητας που λατρευόταν στο θέατρο της Δωδώνης. Στην αρχή (εποχή του χαλκού) και για πολλούς αιώνες στην Δωδώνη λατρευόταν η Γαία αλλά μετά την είσοδο του Δωδεκάθεου στη θρησκεία των αρχαίων Ελλήνων η λατρεία του μαντείου μετατέθηκε στον Δία. Οι πανάρχαιες λατρευτικές συνήθειες των ιερέων και των κατοίκων της περιοχής όμως δεν μπορούσαν να αφήσουν το μαντείο χωρίς θηλυκή θεότητα.

Έτσι αναγκάστηκαν να «εφεύρουν» τη Διώνη κατά την προσφιλή τους μέθοδο να παράγουν το γυναικείο όνομα από αυτό του συζύγου: (Δίας > Διώνη). Δείγματα αυτής της συνήθειας συναντούμε ακόμα και σήμερα στα χωριά της Ηπείρου. π.χ. Γιώργος > Γιώργαινα κτλ..

[1]

Δίας, Διώνη, Δωδώνη, Αφροδίτη

Μια ελάσσων θεότητα με την οποία η Αφροδίτη έχει πρώιμες διασυνδέσεις είναι η Διώνη. Η απεικόνιση της σχέσης της Αφροδίτης μ’ αυτή την θεά στην Ιλιάδα του Ομήρου (Ε 370 κ.εξ.) είναι μοναδική. Σ’ αυτό το επεισόδιο η Αφροδίτη έχει μια μητέρα, τη Διώνη, και πατέρα τον Δία. Διώνη δεν είναι παρά η θηλυκή μορφή του ονόματος του Δία. Ωστόσο η Διώνη δεν αποκαλείται εκεί σύζυγός του. Ο ρόλος αυτός καταλαμβάνεται ήδη από την Ήρα.

Λαμβάνοντας υπόψη την ομηρική τάση να δίνονται στους θεούς εξατομικευμένα ονόματα, η παρουσία της Διώνης αποτελεί σίγουρα μια μοναδική περίπτωση στην ομηρική μυθοποιία. Πώς θα πρέπει να ερμηνεύσει κανείς το γεγονός ότι η Αφροδίτη, που είναι η ίδια θεά του ουρανού (Οὐρανία) και παραδοσιακά χωρίς μητέρα, γίνεται κόρη της Διώνης; Θα πρέπει να εξεταστεί αν αυτή η μυθική σχέση θα μπορούσε να αντανακλά κάποιο λατρευτικό δεδομένο.

Ο μόνος τόπος λατρείας στην Ελλάδα, όπου λατρευόταν η Διώνη συνδυαστικά με τον Δία ως σύζυγος του, ήταν η Δωδώνη, ένας από τους σημαντικότερους και αρχαιότερους τόπους λατρείας του Δία. Εκεί ο βασιλιάς των θεών διέθετε ένα ξακουστό μαντείο. Ότι αυτός ο τόπος λατρείας ήταν ήδη γνωστός στον Όμηρο προκύπτει από την επίκληση του Αχιλλέα στον Δία της Δωδώνης, όπου ζουν οι Σελλοί, οι προφήτες που δεν πλένουν τα πόδια τους και ξαπλώνουν στο έδαφος.

Δεν υπάρχουν άμεσες επιγραφικές μαρτυρίες για να προσδιοριστεί με ακρίβεια ο ρόλος της Διώνης και η σχέση της με τον Δία και την Αφροδίτη εκεί. Η πρώιμη μυθική σύνδεση στον Όμηρο υποδηλώνει ότι ο Δίας, η Διώνη και η Αφροδίτη συνδέονταν σε κοινή λατρεία σε ένα πρώιμο στάδιο. Δεδομένου ότι το επεισόδιο στην Ιλιάδααπαιτεί μια μητέρα για την Αφροδίτη, ο Όμηρος μπορεί να προσέφυγε στη λατρευτική σύνδεση του Δία και της Διώνης στη Δωδώνη, όπου το όνομα της γυναικείας θεότητας είναι ένα παράγωγο του ονόματος του θεού.

Το επίθετο του Δία στη Δωδώνη είναι Νάιος και αναφέρεται στο Δία ως θεό του «νερού που ρέει»: το περιβάλλον της Δωδώνης ήταν πάντα γνωστό για την αφθονία των πηγών και των κρηνών.

Ο Παυσανίας (10,12,10) αναφέρει έναν ύμνο στον οποίο ο Δίας σχετίζεται με την Γη που κάνει τα φρούτα να μεγαλώνουν στη Δωδώνη. Έτσι, η λειτουργία της Διώνης και η σύνδεση με τον Δία θα πρέπει να εξεταστούν στο πλαίσιο αυτό της γονιμότητας και της αναπαραγωγής, περιοχή θεϊκής δράσης που ανήκει και στην Αφροδίτη. Και υπάρχει και ένα άλλο ενδιαφέρον χαρακτηριστικό αυτής της λατρείας στη Δωδώνη, το οποίο μπορεί να συσχετιστεί με την Αφροδίτη.

Τα περιστέρια, ένα χαρακτηριστικό και θυσιαστικό ζώο στη λατρεία της Αφροδίτης, εμφανίζονται στη Δωδώνη: χάλκινο ειδώλιο που αντιπροσωπεύει περιστέρι βρέθηκε στη Δωδώνη και χρονολογείται στον 7ο αιώνα π.Χ. Η χρονολογία αυτή υποδηλώνει ότι το ζώο θα μπορούσε να σχετίζεται με τη λατρεία στη Δωδώνη ήδη από την ομηρική εποχή, αλλά η σημασία του είναι σίγουρα διαφορετική από ό,τι στις λατρείες της Αφροδίτης, δεδομένου ότι το περιστέρι έχει μαντική λειτουργία στη Δωδώνη. Μαζί με τη βελανιδιά τα περιστέρια είναι παραδοσιακά συνδεμένα με τις ιστορίες της ίδρυσης του μαντείου της Δωδώνης.

Η παράδοση φτάνει πίσω τουλάχιστον ως τον Πίνδαρο. Σε έναν από τους παιάνες του αναφέρει τα μαντεία στη Λιβύη και τη Δωδώνη τα οποίο ιδρύθηκαν από τις αιγυπτιακές Θήβες, καθώς και αιγυπτιακά περιστέρια ή ιέρειες ως ιδρυτές τους. Αυτός ο μύθος είναι εντυπωσιακά όμοιος με τις δύο μυθικές παραλλαγές που ο Ηρόδοτος έμαθε από τους πληροφοριοδότες του στην Αίγυπτο και την Ελλάδα (2,54-7). Σύμφωνα με τους ιερείς του Αμμωνα στη Θήβα, οι Φοίνικες είχαν άρπαξαν δύο Θηβαίες ιέρειες και πούλησαν τη μία από αυτές στη Λιβύη, την άλλη στην Ελλάδα. Η πρώτη ίδρυσε το μαντείο του Άμμωνα στην όαση της Σίβα, η δεύτερη το μαντείο του Δία στη Δωδώνη (2,54).

Οι πληροφοριοδότες του όμως στην Ελλάδα, οι ιέρειες του Δία στη Δωδώνη, του είπαν ότι δεν απήχθησαν ιέρειες, αλλά δύο μαύρα περιστέρια, πελειάδες, τα οποία θεμελίωσαν το μαντείο. Και τα δύο είχαν πετάξει από τις Θήβες. Το ένα έφτασε στην όαση της Σίβα στη Λιβύη, το άλλο στη Δωδώνη, όπου κάθισε σε μια βελανιδιά και ανακοίνωσε ότι ένα μαντείο του Δία έπρεπε να συσταθεί εκεί (2,55). Οι δύο παραλλαγές του μύθου αντικατοπτρίζονται στο Σοφοκλή (Τραχ.171 κ.εξ.) όπου οι δύο πελειάδες στην βελανιδιά είναι η πηγή του μαντείου. Η ασάφεια της διατύπωσης δεν ξεκαθαρίζει αν το μαντείο θεμελιώνεται από τα πουλιά ή από ιέρειες που ονομάζονταν Πελειάδες.

Ίσως η διατύπωση του Σοφοκλή είναι ηθελημένα αόριστη. Η ονομασία των ιερειών μπορεί να υποδηλώνει ότι όφειλαν να ερμηνεύουν τις φωνές των πτηνών.

Όπως αποδεικνύεται, η παρουσία των περιστεριών στο μαντείο του Δία στη Δωδώνη μαρτυρείται από διάφορες ελληνικές μυθικές εκδοχές. Ανεξάρτητα από οποιονδήποτε ιδρυτικό μύθο, τα περιστέρια μπορούν να θεωρηθούν ότι έχουν μια μακρόχρονη παράδοση που ανάγεται στην αρχαϊκή περίοδο, αφού οι λογοτεχνικές μαρτυρίες ενισχύονται από το χάλκινο ειδώλιο περιστεριού του 7ου αιώνα π.Χ. που βρέθηκε εκεί. Η ασάφεια του κατά πόσον τα περιστέρια ή οι ιέρειες καθιέρωσαν την λατρεία θα μπορούσε να έχει τις ρίζες της σε δύο διαφορετικές εκδοχές της ελληνικής μυθολογίας.

Ενώ όμως το αρχαιολογικό εύρημα αποδεικνύει την παρουσία των περιστεριών στη λατρεία, οι ανασκαφές στη Δωδώνη δεν έχουν αποκαλύψει κανένα στοιχείο που να υποδεικνύει μια σύνδεση μεταξύ του μαντείου και της αιγυπτιακής Θήβας. Η εμφάνιση των περιστεριών σ’ αυτή τη λατρεία δεν φαίνεται να είναι άμεσα συνδεδεμένη με τις θεότητές της, αλλά μάλλον με το γεγονός ότι υπήρχε εκεί ένα μαντείο. Έχει προταθεί ότι τα περιστέρια εδώ μπορούν να θεωρηθούν μεσολαβητές μεταξύ θεϊκού και ανθρώπινου κόσμου. Μπορεί να είναι τυχαίο ότι τα περιστέρια, ζώα της Αφροδίτης, συνδέονται και με τον μόνο τόπο λατρείας της Διώνης στην Ελλάδα.

Το γεγονός αυτό ίσως συνετέλεσε στο να υποβάλει στον Όμηρο την ειδική σχέση μεταξύ της Διώνης και της Αφροδίτης, δηλαδή ως μητέρας και κόρης. Οι λόγοι για τους οποίους η Αφροδίτη απεικονίζεται με μια μητέρα στην ραψωδία Ε της Ιλιάδας (και μόνο εδώ στο έπος) έχουν συζητηθεί. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι για λόγους αισθητικής ο Όμηρος τείνει να αποφύγει τις σαρκικές ακρότητες και ως εκ τούτου θέλησε να αποσιωπήσει την άγρια παλαιά ιστορία της γέννησης της θεάς στη θάλασσα από το αίμα του Ουρανού. Η αντισυμβατική ιστορία γέννησης της Αφροδίτης (η οποία την καθιστά μια από τις παλαιότερες θεότητες στη Θεογονία) δεν θα ταίριαζε στον λιγότερο εξέχοντα ρόλο της στην Ιλιάδα.

Μια λατρευτική πραγματικότητα στην Ελλάδα, όπου ο Θεός του Ουρανού και το θηλυκό αντίστοιχο του με το ίδιο όνομα λατρεύονταν μαζί, μπορεί να διευκόλυνε την επιλογή της Διώνης και όχι της Ήρας ως μητέρας της Αφροδίτης.

[2]

Βιβλιογραφια

Ησίοδος, Θεογονία 1 ff, 346 ff

Ομηρικός ύμνος Εἲς [Δήλιον] Ἀπόλλωνα 89 ff

Όμηρος, Ιλιάδα 5. 370 ff

Ευριπίδης - Ελένη 1098 ff

Απολλόδωρος (ψευδο-), Βιβλιοθήκη 1. 2, 1. 13

Στράβων, Γεωγραφικά 7. 7. 12

Emmy Patsi-Garin: Επίτομο λεξικό Ελληνικής Μυθολογίας, εκδ. οίκος «Χάρη Πάτση», Αθήνα 1969