ΑΝΤΙΦΩΝ O ΡΑΜΝΟΥΣΙΟΣ
Νόημα ή μέτρον τον χρόνον, ουχ υπόστασιν (μτφρ: ο χρόνος είναι επινόηση ή τρόπος μέτρησης και δεν υπάρχει πραγματικά).
Ο Αθηναίος πολιτικός και ρήτορας, ο παλαιότερος από τους αττικούς ρήτορες, που περιλαμβάνονται στον αλεξανδρινό κανόνα των ι', ήταν γιος του Σωφίλου και καταγόταν από τον αττικό δήμο του Ραμνούντος. Οι μεταγενέστεροι συγγραφείς τον αναφέρουν ως Αντιφώντα Ραμνούσιο για να τον ξεχωρίσουν από τους άλλους ομώνυμους συγχρόνους του.
Γεννήθηκε το 480 περίπου π.Χ. Η οικογένεια του ήταν μία από τις παλιές αριστοκρατικές και πλούσιες οικογένειες της Αθήνας και ανήκε στο κόμμα των ολιγαρχικών. Ο προπάππος του, ο πάππος του και ο πατέρας του φαίνεται ότι είχαν σημαντική ανάμιξη στους πολιτικούς αγώνες της εποχής τους και είναι φυσικό πως από μικρός ο Αντιφώντας άρχισε να προετοιμάζεται από τους δικούς του για να αναμιχτεί στα πολιτικά.
Το σπουδαιότερο προσόν, που έπρεπε να έχουν τότε οι πολιτικοί άνδρες ήταν η άρτια ρητορική μόρφωση. Οι δικοί του φρόντισαν να την αποκτήσει και, σύμφωνα με την παράδοση που χρησιμοποιεί ο Ψευδοπλούταρχος, ένας από τους πρώτους δασκάλους του στη ρητορική ήταν ο πατέρας του Σώφιλος.
Ο Αντιφώντας αναδείχτηκε πολύ σύντομα άριστος ρήτορας. Την ικανότητά του αυτή την αξιοποίησε και την εκμεταλλεύτηκε γράφοντας λόγους γι' αυτούς, που είχαν υποθέσεις στα δικαστήρια και διδάσκοντας παράλληλα τη ρητορική στους νέους των αριστοκρατικών οικογενειών. Από όσα είναι γνωστά για την αττική ρητορεία, φαίνεται πώς ο Αντιφώντας πρώτος εγκαινίασε το "δικανικό" είδος του ρητορικού λόγου, και αυτό σημαίνει πως αυτός υπήρξε ο πρώτος δικηγόρος.
Για την ανάμιξή του στα δημόσια πράγματα δεν είναι γνωστό σχεδόν τίποτε ως το 411 π.Χ. Ο Αντιφώντας ήταν ολιγαρχικός από παράδοση και είναι φυσικό πως δε θα ζήτησε να πάρει αξιώματα από τη δημοκρατική πολιτεία, περιμένοντας τη στιγμή, που το κόμμα του θα αναλάμβανε τη διακυβέρνηση της Αθήνας. Πλούσιος καθώς ήταν, όμως, είναι αναντίρρητο πως θα υπέστη τις πολυδάπανες λειτουργίες της "τριηραρχίας" και της "χορηγίας", αν και καμιά σχετική μαρτυρία δε σώζεται ως σήμερα.
Το 411 π.Χ., σε μία από τις πιο δύσκολες για τους Αθηναίους φάσεις του Πελοποννησιακού Πολέμου, οι ολιγαρχικοί επιχείρησαν τη μετάσταση του δημοκρατικού πολιτεύματος σε ολιγαρχία, βοηθούμενοι από την αποστροφή, που είχε προξενήσει σε μεγάλο αριθμό Αθηναίων πολιτών της μεσαίας τάξης η οχλοκρατική διακυβέρνηση των δημοκρατικών. Η καταστροφή της Σικελίας ήταν πρόσφατη και η αποστασία των συμμάχων επεκτεινόταν με πολύ επικίνδυνα γρήγορο ρυθμό. Τα ταμεία του Δήμου ήταν άδεια, γιατί δε μπορούσαν πια να ανταπεξέλθουν στα υπέρογκα ποσά που χρειάζονταν για τους μισθούς των δικαστηρίων και της εκκλησίας του δήμου.
Η μετάσταση του πολιτεύματος προτάθηκε τότε από τον Πείσανδρο, ο οποίος αντιπροσώπευε τον αθηναϊκό στόλο της Σάμου, που είχε επαναστατήσει για την ασυδοσία των δημοκρατικών αρχών. Ο επαναστατημένος στόλος απαιτούσε να καταργηθεί κάθε μισθοδοσία εκτός από τη στρατιωτική και να αρχίσουν διαπραγματεύσεις για συμμαχία με τους Πέρσες. Επίσης ζητούσε και τον περιορισμό της εκκλησίας του δήμου σε πέντε χιλιάδες μόνο άνδρες.
Ο "θεωρητικός" της μεταβολής του πολιτεύματος, που επιχειρήθηκε τότε από τους ολιγαρχικούς, ήταν ο Αντιφώντας. Τη στιγμή αυτή περίμενε σε όλη την ως τότε ζωή του και όταν του δόθηκε η ευκαιρία να πραγματοποιήσει αυτά, που πίστευε, δεν την άφησε να χαθεί. Σχημάτισε τη βουλή των τετρακοσίων και προσπάθησε να θεμελιώσει ένα συνετό ολιγαρχικό πολίτευμα. Οι διαφωνίες όμως, που παρουσιάστηκαν ανάμεσα στους τετρακοσίους και η εξέλιξη της πολιτικής κατάστασης παράλληλα με την άρνηση του στόλου, που βρισκόταν τότε στη Σάμο, να υποταχτεί στις εντολές της βουλής των ολιγαρχικών, απέδειξαν ότι το νέο πολίτευμα δεν επρόκειτο να κρατήσει πολύ.
Η αποστασία της ομάδας του Θηραμένη, που προσχώρησε στους δημοκρατικούς και η μετά από αυτό το γεγονός τυραννική διακυβέρνηση των υπολοίπων τετρακοσίων ήταν κύριοι μοχλοί, που ανέτρεψαν την ολιγαρχική πολιτεία. Το τελικό όμως κτύπημα προήλθε από την απόφαση των τετρακοσίων να συνάψουν ειρήνη με τους Σπαρτιάτες, δεχόμενοι οποιοδήποτε όρο, για να μπορέσουν να διατηρήσουν την αρχή. Η πρεσβεία που είχε σταλεί από τον Αντιφώντα, τον Ονομακλή, τον Αρχεπτόλεμο και άλλους ολιγαρχικούς ηγέτες στη Σπάρτη, καθυστέρησε και απέτυχε, κυρίως εξαιτίας της καχυποψίας των Σπαρτιατών. Όταν οι πρέσβεις γύρισαν, ο λαός είχε πια επαναστατήσει με τη βοήθεια "των εν Σάμω", ο Φρύνιχος είχε σκοτωθεί και οι υπόλοιποι από τους τετρακοσίους είχαν καταφύγει στο στρατόπεδο των Σπαρτιατών στη Δεκέλεια.
Ο Αντιφώντας έμεινε στην Αθήνα και δε δέχτηκε να σωθεί αυτοεξοριζόμενος ή πηγαίνοντας στο σπαρτιάτικο στρατόπεδο. Είναι άγνωστοι οι λόγοι, που τον παρακίνησαν σε αυτή την απόφαση, που ισοδυναμούσε με αυτοκαταδίκη σε θάνατο, μάλλον όμως δεν ήθελε να ζήσει ύστερα από το τελικό και ανεπανόρθωτο γκρέμισμα του πολιτεύματος, που αυτός ο ίδιος είχε εγκαταστήσει. Μαζί με τον Αρχεπτόλεμο τον συνέλαβαν οι δημοκρατικοί και με καταγγελία του Άνδρωνα του Γαργηττίου δικάστηκε από την παλινορθωμένη δημοκρατική πολιτεία. Η κατηγορία που τους απαγγέλθηκε ήταν η βαρύτερη που υπήρχε, αλλά ήταν "έργω αποδεδειγμένη". Κατηγορήθηκαν για "Δήμου κατάλυσιν" με τίμημα την ατίμωση και το θάνατο.
Όπως φαίνεται από την πολύ ψύχραιμη απάντηση, που έδωσε στον Αγάθωνα μετά το τέλος της δίκης, ο Αντιφώντας αντιμετώπισε με απόλυτη αταραξία τους δικαστές του. Απολογήθηκε με ένα περίφημο λόγο, που έμεινε από τότε μοναδικό ρητορικό υπόδειγμα και θαυμάστηκε από όλους τους μεταγενέστερους, ωστόσο όμως δε μπόρεσε να αποφύγει την καταδίκη. Το δικαστήριο έβγαλε την απόφαση, που υπαγόρευαν οι νόμοι της δημοκρατίας: "Αυτοί που επαναστατούν με σκοπό να καταλύσουν το δημοκρατικό πολίτευμα, να θανατώνονται από οποιοδήποτε πολίτη και να θεωρούνται άτιμοι αυτοί οι ίδιοι κι όσοι κατάγονται από αυτούς".
Η απόφαση εκτελέστηκε κατά γράμμα. Οι έντεκα θανάτωσαν τον Αρχιπτόλεμο και τον Αντιφώντα και τα πτώματά τους πετάχτηκαν άταφα έξω από τα όρια της Αττικής.
Κατά την ομολογία του ιδίου του Πλάτωνα, ο πιο σπουδαίος δάσκαλος της ρητορικής, που δίδαξε στην Αθήνα τον 5ο π.Χ. αιώνα ήταν ο Αντιφώντας. Αυτή η ομολογία πρέπει να θεωρηθεί πολύ αξιόλογη, γιατί είναι γνωστό πως ο Πλάτωνας δε συμπαθούσε τους ρητοροδιδασκάλους. Σε όλη την αρχαιότητα έμεινε γνωστή η ρητορική δεινότητα του Αντιφώντα. Οι συμπολίτες του υποπτεύονταν κάθε διάδικο, που θα απάγγελνε λόγο γραμμένο από το ρήτορα, γιατί πίστευαν πως ο Αντιφώντας μπορούσε να πείσει απόλυτα και να παρουσιάσει σαν αληθινό, ακόμη και το μη πραγματικό.
Παρά την απόφαση των Αθηναίων να εξαφανιστεί κάθε τι, που θα θύμιζε τον "προδότη" ρήτορα, το όνομά του δεν έπαυσε ποτέ να είναι γνωστό σε αυτούς, που σπούδαζαν τη ρητορική. Η πρώτη μορφή του δικανικού λόγου δόθηκε από τον Αντιφώντα και οι λόγοι του έμειναν πρότυπα για τους μεταγενέστερους. Οι αλεξανδρινοί γραμματικοί τον κατέταξαν πρώτο στον πίνακα των 10 αττικών ρητόρων, που έπρεπε να μελετούν οι σπουδαστές της ρητορικής. Στη ρητορική σχολή του ρήτορα σπούδασαν πολλοί σημαντικοί Αθηναίοι.
Ο ιστορικός Θουκυδίδης και ο Περικλής και ο νεότερος (γιος του Περικλή) είναι τα δύο μόνα ονόματα τα που είναι γνωστά. Σ' αυτά ίσως πρέπει να προστεθεί και ο Ανδοκίδης, που είναι σχεδόν βέβαιο πως ήταν μαθητής του. Από πολλούς αναφέρεται ότι ήταν φιλοχρήματος και ότι ζητούσε μεγάλες αμοιβές από τους πελάτες του και τους μαθητές του. Η "ρητορική τέχνη" του όμως αποτέλεσε την κύρια βάση για τη μόρφωση των ρητόρων που έκριναν τη ζωή της Αθήνας στα μετέπειτα χρόνια.
Η "Ρητορική τέχνη", που υπάρχει πληροφορία πως σωζόταν ολόκληρη ως τα χρόνια του Καικίλιου του Καλακτίτη, δεν υπάρχει σήμερα. Υπάρχουν βάσιμες υπόνοιες πως μέρος της είναι οι τρεις τετραλογίες, που σήμερα νομίζονται ρητορικά γυμνάσματα- πρότυπα του Αντιφώντα. Οι τρεις αυτές τετραλογίες, που η κάθε μία αναφέρεται σε χωριστό θέμα, είναι τα καλύτερα πρότυπα για τη σπουδή του αττικού δικανικού λόγου. Όπως φαίνεται από τις "δημηγορίες", που παρεμβάλλει στην ιστορική του διήγηση ο Θουκυδίδης, το ρητορικό υπόδειγμά του είναι οι τετραλογίες του Αντιφώντα. Αλλά και στους λόγους του Ανδοκίδη είναι φανερή η αντιφώνεια επίδραση. Ο Ανδοκίδης φαίνεται πως ήταν ο καλύτερος μαθητής του ρήτορα ειδικά στην τεχνική της συγκάλυψης και της διαστροφής των γεγονότων.
Ο "περί της Μεταστάσεως" λόγος του ρήτορα, που ατυχώς δε σώθηκε ως σήμερα (εκτός από ένα μικρό κομμάτι σε πάπυρο) ήταν ένας από τους πιο ονομαστούς λόγους, που γνώριζε ο αρχαίος ελληνικός κόσμος. Πολλοί είναι αυτοί που τον επαινούν από τους αρχαίους συγγραφείς και σώθηκε μάλιστα το ανέκδοτο, πως ο τραγικός ποιητής Αγάθωνας, που ήταν ανάμεσα στους δικαστές του ρήτορα, τον καταδίκασε, αλλά έσπευσε και πρώτος να τον συγχαρεί για τον λόγο του. Ο Θουκυδίδης, μιλώντας για τον "περί της Μεταστάσεως" λόγο του Αντιφώντα λέγει ότι ήταν "η ωραιότερη κατά τη γνώμη του απολογία που ακούσθηκε μέχρι των ημερών του σε δίκη με τίμημα την ποινή του θανάτου".
Η αρχαία συλλογή λόγων του Αντιφώντα περιλάμβανε 60 περίπου λόγους. Από αυτούς 20 θεωρούσε ύποπτους και μη γνήσιους ο Καικίλιος ο Καλακτίτης. Σήμερα σώζονται τρεις λόγοι του. Κατά σύμπτωση και αυτοί, όπως και οι τρεις τετραλογίες, που σώθηκαν αναφέρονται σε δίκες φόνου, ώστε να δικαιολογείται η εικασία πως οι λόγοι του, που σώθηκαν είναι ένα μόνο μέρος από το αρχικό ταξινομημένο αρχαίο χειρόγραφο. Οι λόγοι αυτοί είναι: 1. "Κατηγορία φαρμακείας κατά της μητρυιάς". 2. "Περί του Ηρώδου φόνου". 3. "Περί του χορευτού".
Επίσης σώθηκαν αρκετά αποσπάσματα από λόγους που υπήρχαν στην αρχαία συλλογή. Από τα αποσπάσματα αυτά πρέπει να μνημονευθεί ιδιαίτερα το τμήμα του "Περί της Μεταστάσεως". Από τους τίτλους λόγων "Περί του Σαμοθρακών φόρου" και "Περί του Λινδίων φόρου" που αναφέρονται στον Αντιφώντα, εικάζεται ότι ο ρήτορας είχε αναλάβει την υπεράσπιση των συμμάχων που έκαναν ενστάσεις στην αθηναϊκή βουλή για τους υπέρογκους φόρους, που τους είχαν επιβληθεί. Ο πρώτος λόγος φαίνεται πως γράφηκε το 425 περίπου π.Χ. και απήγγειλε ο εκπρόσωπος των Σαμοθρακών.
Πηγες
[1] "Livepedia"
1. G B Kerferd, Biography in Dictionary of Scientific Biography (New York 1970-1990).
2. Biography in Encyclopaedia Britannica.
ΒΙΒΛΙΑ:
3. J Barnes, The Presocratic Philosophers (London, 1979).
4. T L Heath, A History of Greek Mathematics (2 Vols.) (Oxford, 1921).
5. E Bignone, The Sophists (Oxford, 1954).
ΑΡΘΡΑ:
6. F D Caizzi, Antipho, in Corpus dei papiri filosofici greci e latini I (Florence, 1989), 176-234.
7. E Craig (ed.), Routledge Encyclopedia of Philosophy 1 (London-New York, 1998), 301-303.
8. D Furley, Antiphon's case against justice, in G B Kerferd (ed.), The Sophists and their Legacy (Cambridge, 1989), 81-91.
Η εφαρμογη μας για το κινητο σου
Κατέβασε και εσύ την εφαρμογή μας για το κινητό σου "Ancient Greece Reloaded"