Ξενοφανης ο Κολοφωνιος (570 π.Χ. – 480 π.Χ.)
Διαβάστε ακόμη: Προσωκρατική φιλοσοφία
Πήγαινε απευθείας στο σημείο: Η ΗΘΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΞΕΝΟΦΑΝΗ ΤΟΥ ΚΟΛΟΦΩΝΙΟΥ
Πήγαινε απευθείας στο σημείο: Ο ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΞΕΝΟΦΑΝΗ ΚΑΙ Η ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΤΟΥ ΚΡΙΤΙΚΗ (ΑΠΟΣΠ. Β34)
Εν Ολίγοις:
Ο Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος (570 π.Χ. – 480 π.Χ.) ήταν φιλόσοφος και ποιητής που γεννήθηκε στη μικρασιατική Κολοφώνα και έζησε σε διάφορα μέρη του αρχαίου ελληνικού κόσμου.
Η Ιστορία τον θυμάται για την κριτική που άσκησε στον θρησκευτικό ανθρωπομορφισμό, για την ώθηση που έδωσε με τη σκέψη του στο μονοθεϊσμό και ορισμένες πρωτοποριακές ιδέες του σε τομείς της γνώσης.
Πολλοί ύστεροι συγγραφείς, ίσως επηρεάστηκαν από δύο μικρούς χαρακτηρισμούς του Ξενοφάνη στον Πλάτωνα (Σοφιστής 242c-d) και τον Αριστοτέλη (Μετά τα φυσικά 986b18-27), που τον προσδιόριζαν ως ιδρυτή της ελεατικής φιλοσοφίας.
Η εικόνα
Στην πραγματικότητα, η εικόνα του Ξενοφάνη που προκύπτει από τα εναπομείναντα αποσπάσματα, μας παρουσιάζει έναν ταξιδευτή ραψωδό που αμφισβήτησε και άσκησε κριτική στις ποιητικές εικόνες των θεών και καθιέρωσε μια νέα σύλληψη για τη θεία φύση. Εκτός αυτού, όμως, ήταν σκεπτόμενος παρατηρητής της ανθρώπινης φύσης και εισηγητής μιας ειδικής μορφής έρευνας (ιστορίαι), την οποία υιοθέτησαν οι Μιλήσιοι φιλόσοφοι-επιστήμονες της εποχής του. Την ίδια στιγμή η δουλειά του ραψωδού τον κάνει κοινωνικό σύμβουλο των συμπολιτών του, τους οποίους παρότρυνε να σέβονται τη θεία φύση και να προστατεύουν την ευημερία της πόλης τους.
Ο Διογένης Λαέρτιος στο Βίοι Φιλοσόφων (Diels-Kranz, testimonium Α1) αναφέρει ότι Ξενοφάνης, γιος του Δέξιου, ή του Ορθομένη κατ’ άλλους, γεννήθηκε στη μικρή πόλη Κολοφώνα της Ιωνίας και έγινε γνωστός κατά τη διάρκεια της 16ης Ολυμπιάδας (540-537 π.Χ.). Ο Λαέρτιος μας αφηγείται ότι ο Ξενοφάνης διώχθηκε από την πατρίδα του, όταν ο Μήδος εισέβαλε στην Ιωνία το 546/5 π.Χ.
Το αποτέλεσμα ήταν να βρεθεί στη Κατάνη της Σικελίας, όπου ασχολήθηκε με τον Όμηρο και τον Ησίοδο. Εκεί έγραψε τα δικά του έργα και συνέθεσε τα δικά του ποιήματα για την ίδρυση του Κολοφώνα και της Ελέας. Μεταγενέστεροι συγγραφείς προσθέτουν ότι «έθαψε τους γιους του με τα ίδια του τα χέρια», πωλήθηκε ως σκλάβος, και απελευθερώθηκε σε μεγάλη ηλικία. Σύμφωνα με την αφήγηση του ίδιου περιπλανήθηκε στην ελληνική γη επί 67 ολόκληρα χρόνια, ξεκινώντας από την ηλικία των 25.
Στον Diels-Kranz υπάρχουν 45 αποσπάσματα της ποίησής του. Ένα αριθμός από τα «συμποτικά» του ποιήματα έφτασε ως τις μέρες μας χάρη στον Αθήναιο, ενώ οι παρατηρήσεις του περί της φύσης του θείου αναφέρονται από τον Κλήμεντα, τον Σέξτο Εμπειρικό και από τον Σιμπλίκιο. Άλλα αποσπάσματα επιβιώνουν στον Διογένη Λαέρτιο και τον Αέτιο ή μέσα από το σχολιασμό χειρογράφων διάφορων συγγραφέων, ακόμη και ως λήμματα σε πιο πρόσφατες ρητορικές περιλήψεις και λεξικά.
Οι εβδομήντα τέσσερις επιλογές, από τις οποίες η πιο εκτενής είναι η ψευδο-αριστοτελική πραγματεία Περί Μελίσσου, Ξενοφάνους, Γοργίου συνθέτουν τη συλλογή των testimonia στη δήλωση του Διογένη Λαέρτιου ότι ο Ξενοφάνης "έγραψε σε επικό μέτρο, ελεγειακό και ιαμβικό". Οι αρχαίοι συγγραφείς αναφέρονται σε διάφορες συνθέσεις του, τις οποίες ονομάζουν σιλλούς ή σάτιρες. Τρεις πρόσφατες πηγές αποδίδουν στον Ξενοφάνη ένα διδακτικό ποίημα με τίτλο Περί Φύσεως.
Απόσπασμα ποιήματος του Ξενοφάνη σώζεται στην Παλατινή Ανθολογία (VII 120). ( Η Παλατινή Ανθολογία (Anthologia Palatina) είναι συλλογή αρχαίων και βυζαντινών ελληνικών επιγραμμάτων της περιόδου από τον 7ο αιώνα π.Χ. μέχρι το 600 μ.Χ., που βρέθηκε σε χειρόγραφο το 1606 και θεωρείται ότι συντάχθηκε τον 10ο αιώνα με βάση την Ανθολογία του Κεφαλά. Μαζί με την Ανθολογία του Πλανούδη απαρτίζει τη συμβατικά ονομαζόμενη Ελληνική Ανθολογία.)
Η κληρονομιά του Ξενοφάνη
Πολλοί μεταγενέστεροι συγγραφείς προσδιόρισαν τον Ξενοφάνη ως δάσκαλο του Παρμενίδη και ιδρυτή της ελεατικής σχολής των φιλοσόφων εξαιτίας της άποψής του ότι, παρά την πολλαπλότητα των μορφών, υπάρχει ένα ακίνητο, αμετάβλητο και αιώνιο «ένα». Τούτη η άποψη για τον Ξενοφάνη είναι στηριγμένη κατά ένα μεγάλο μέρος στην αναφορά του Πλάτωνα για την «ελεατική φυλή μας, που ξεκινά από τον Ξενοφάνη και ακόμα νωρίτερα» (Σοφ. 242d) και την παρατήρηση του Αριστοτέλη ότι «... όσον αφορά ολόκληρο τον κόσμο, λέει ότι αυτός είναι ο θεός" (Mετα. A5, 986b18).
Όμως, ο Ξενοφάνης που μας μιλά στα επιζήσαντα αποσπάσματά του είναι ένας συνδυασμός ραψωδού, κοινωνικού κριτικού, θρησκευτικού δασκάλου και οξυδερκούς σπουδαστή της φύσης. Ο Ευριπίδης στον Ηρακλή (1341 ff) αποδίδει την επίθεσή του στις ιστορίες που λέγονται για τους Θεούς από τον Όμηρο και τον Ησίοδο. Στη "Πολιτεία", ο Πλάτων αυτοπαρουσιάζεται ως πνευματικός κληρονόμος του Ξενοφάνη, επικρίνοντας τις ιστορίες των ποιητών για τους θεούς, και απαιτώντας μετριοπάθεια.
Η σύλληψη του Ξενοφάνη για τον «ένα μέγιστο Θεό» ενθάρρυνε τον Ηράκλειτο να διατυπώσει την πίστη του σε μια διάνοια που καθοδηγεί όλα τα πράγματα. Οδήγησε επίσης τον Αναξαγόρα στη διατύπωση της θεωρίας του νου και τον Αριστοτέλη στον απολογισμό του για το θείο νου που εμπνέει προς την κατεύθυνση της τελειότητας.
Αν και δεν υπάρχει κάποια άμεση διασύνδεση, μπορούμε να πούμε πως οι μεγάλοι εκπρόσωποι της ψυχολογικής θεώρησης του κόσμου όπως ο Κ. Γκ. Γιουνγκ ή ο Φρόιντ είναι οι σύγχρονοι διάδοχοι των παρατηρήσεων του Ξενοφάνη για τη γενική τάση των ανθρώπινων όντων να συλλαμβάνουν τη θεότητα από την άποψη των δικών τους ιδιοτήτων και ικανοτήτων. Πολύ περισσότερο πολύτιμη, όμως, είναι η προσφορά του στην πρωτοποριακή εξερεύνηση των όρων κάτω από τους οποίους τα ανθρώπινα όντα μπορούν να επιτύχουν τη γνώση της αλήθειας.
Οι Ίωνες προκάτοχοί του άρχισαν τη μελέτη των φαινομένων «επάνω από τους ουρανούς και κάτω από τη γη». Αλλά, από όσα γνωρίζουμε μέχρι τώρα, δεν έστρεψαν τα πυρά τους προς την κατεύθυνση των μεγάλων ποιητών της αρχαίας Ελλάδας, ούτε επιδίωξαν μέσω των διδασκαλιών τους να διορθώσουν ή να βελτιώσουν τη συμπεριφορά των συμπολιτών τους. Αν και πολλές πτυχές της σκέψης του παραμένουν ακόμα θέμα προς συζήτηση και ανάλυση, ο Ξενοφάνης ήταν σαφώς ένας πολυδιάστατος φιλόσοφος αμφισβητίας, που άφησε το σημάδι του σε πολλές πτυχές της μεταγενέστερης ελληνικής σκέψης.
Η νατουραλιστική αφόρμηση του Ξενοφάνη στη σύλληψη της ιδέας του θεού είναι ιδιαίτερα σημαντική από την ψυχολογική έποψη στο γενικότερο πρόβλημα της θρησκείας, γιατί προβληματίζεται για την αντίληψη του ανθρώπου για το θείο σύμφωνα με τη διαφορετική κάθε φορά πνευματική του στάση και εξέλιξη. Και εδώ ανιχνεύει το ψυχολογικό στοιχείο και το ρόλο που παίζει στη μόρφωση της παράστασης του θείου χωριστά σε κάθε άνθρωπο.
Αρκέστηκε όμως μόνο ψυχολογικά να ερμηνεύσει το γιατί οι άνθρωποι δημιουργούν τη συγκεκριμένη εικόνα για το θεό και δεν μας είπε το γιατί, την αιτία που σπρώχνει τον άνθρωπο στην περιοχή της αναζήτησης του θείου. Όμως με την ενοποίηση εκ μέρους του των φαινομενικών συνιστωσών της θείας φύσης υψώθηκε στην πρωτόγνωρη σύλληψη για τον ελληνικό χώρο, στη σύλληψη του μονοθεϊσμού. Σε αυτή τη σύλληψη ρόλο έπαιξε το φυσιοκρατικό και ανθρωπολογικό πνεύμα του ελληνικού στοχασμού.
Μια πολύτιμη πρόταση στα αποσπάσματά του, μια πρόταση άρτια αισθητικά, τον κατατάσσει στους μεγάλους χρησμωδούς της φιλοσοφίας: "δόκος επί πάσι τέτυκται"(VS 21 B, 34). Για όλα έχουμε μόνο εικασίες. H θέση του κολοφώνιου στοχαστή είναι μια προαγγελία της αριστοτελικής σύλληψης του θείου ως του "κινούντος ακινήτου".
Αναλυτικά:
Ξενοφανης ο Κολοφωνιος
Ο Ξενοφάνης γεννήθηκε το 570 π.Χ. και πέθανε σε πολύ μεγάλη ηλικία. Στα είκοσι πέντε του χρόνια εγκαταλείπει τον Κολοφώνα για να γλιτώσει από την εισβολή των Περσών, πηγαίνει αρχικά στην Ελλάδα κι αργότερα στην Ελέα και στις Συρακούσες. Πέρασε τη ζωή του περιπλανώμενος από πόλη σε πόλη και απαγγέλλοντας ποιήματα, ίσως μάλιστα να ήταν και ραψωδός. Όντας εξαιρετικά φτωχός, έγραφε ιάμβους και ελεγείες, μεταξύ των οποίων εποποιίες για την ίδρυση του Κολοφώνα και της Ελέας. Δεν μας απομένουν πια παρά ορισμένα αποσπάσματα από τις Ελεγείες του και τους Σίλλους (δηλ. σάτιρες), ενώ μια παράδοση του αποδίδει ακόμα ένα εκτενές ποίημα με τίτλο Περί Φύσεως. Γελοιοποιούσε τον Πυθαγόρα, γνωρίστηκε πιθανότατα με τον Αναξίμανδρο τον Μιλήσιο αλλά και εθεωρείτο από τον Ηράκλειτο πολύξερος δίχως μυαλό (απ. 40).
Συχνά αναφέρεται ως ιδρυτής του ελεατισμού, ήδη από την αρχαιότητα όμως ορισμένοι τον θεωρούσαν σκεπτικιστή και παρέπεμπαν στο απόσπασμα 34: «Θνητός όμως κανείς δεν είδε την καθαρή αλήθεια ούτε θα ιδεί για τους θεούς και για όσα λέγω τούτα. Κι αν κάτι να πει τέλειο πιο πάνω απ' όλους τύχει, δεν το γνωρίζει: πλέκεται μέσα στα πάντα η γνώμη (δάκος*)». Για πρώτη ίσως φορά στην ελληνική φιλοσοφία, φαίνεται πραγματικά να αντιπαρατίθενται γνώση και επίφαση / γνώμη, καθώς ο Ξενοφάνης αποδίδει την πραγματική γνώμη στους θεούς και στους ανθρώπους την εικασία.
Δεν λέει άλλωστε στο απόσπασμα 18 ότι: «Δεν φανέρωσαν στους θνητούς οι θεοί απ' αρχής τα πάντα, μα το καλύτερο με τον καιρό ζητώντας βρίσκουν»; Δύο μαρτυρίες, που, είναι αλήθεια, έχουν ερμηνευτεί με διαφορετικό τρόπο, μια του Πλάτωνα κι η άλλη του Αριστοτέλη, θέλουν τον Ξενοφάνη ιδρυτή της Ελεατικής Σχολής: «Το γένος των Ελεατών, που ξεκίνησε από τον Ξενοφάνη κι απ' ακόμα πιο ψηλά, δεν βλέπει σ' αυτό που ονομάζουμε Όλον παρά μόνον ενότητα» (Σοφιστής 242)· ο Αριστοτέλης, από την άλλη, θεωρεί τον Ξενοφάνη τον παλαιότερο από τους οπαδούς της ενότητας και τον υποτιθέμενο δάσκαλο του Παρμενίδη (Μετά τα Φυσικά, 1,986 Β 21). Αποφεύγοντας να εμπλακούμε σε ανταγωνισμούς στείρας πολυμάθειας αλλά και δίχως να υποτιμούμε τις δυσκολίες, φαίνεται πως μπορούμε να δούμε στο πρόσωπο του Ξενοφάνη αν όχι τον πραγματικό ιδρυτή της Σχολής της Ελέας, τουλάχιστον όμως τον πιθανό εμπνευστή του Παρμενίδη.
Υπάρχει ωστόσο τουλάχιστον ένα σημείο για το οποίο κείμενα και κριτικές δεν αφήνουν κανένα περιθώριο αμφιβολίας: ότι ο Ξενοφάνης υπήρξε ο θεμελιωτής του πρώτου εγχειρήματος απομυθολογικοποίησης. Δεν παύει ούτε στιγμή να καταγγέλλει τις ανθρωπομορφικές και γελοιογραφικές παραστάσεις των ανθρώπων για το θείο. Σκανδαλίζεται κατ' αρχήν από τα αφηγήματα του Ομήρου και του Ησιόδου, που «όλα τα φόρτωσαν στους θεούς, ψεγάδια και ντροπές που βρίσκονται μέσα στους ανθρώπους, να κλέβουν, να μοιχεύουν, ν’ απατούν ο ένας τον άλλο» (απ. 11)· στη συνέχεια υπογραμμίζει πως οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τους θεούς κατ' εικόνα τους: «Οι θνητοί θαρρούνε πως οι θεοί γεννιούνται σαν κι αυτούς και τη δικιά τους φορεσιά, φωνή, μορφή πως έχουν» (απ. 14).
Οι απεικονίσεις των θεών είναι ανάλογες με την ανθρώπινη πηγή τους, γι' αυτό και «Οι Αιθίοπες λένε πως οι θεοί τους είναι σιμοί και μαύροι κι οι Θράκες κοκκινόμαλλοι, γαλανομάτες» (απ. 16). Κι ακόμα περισσότερο θα μπορούσαμε να πούμε πως «αν είχαν τα βόδια χέρια, τ' άλογα και τα λιοντάρια, για να μπορούν σαν τους θνητούς να ζωγραφίζουν έργα, τ' άλογα όμοια με τ' άλογα, τα βόδια με τα βόδια θα ζωγράφιζαν τις μορφές των θεών και σώματα θα φτιάχναν τέτοια καθώς η είδη του καθενός τους θα 'ταν» (απ. 15).
Αυτή η απομυθολογικοποίηση συνοδεύεται από μια τέτοια θετική σύλληψη του Θεού, που ορισμένοι θέλησαν να δουν στο πρόσωπο του Ξενοφάνη τον πρώτο πραγματικά μονοθεϊστή Έλληνα στοχαστή. Το ζήτημα ωστόσο είναι περιπλοκότερο απ' ό,τι αρχικά φαίνεται: το κείμενο του βέβαια αναφέρει «εις θεός...» (απ. 23) αλλά προσθέτει «εν τε θεοισι και ανθρώποισι μέγιστος*» (όπ.π.) ενώ στις Ελεγείες του γράφει πως «πρέπει οι άνθρωποι να γιορτάζουν τους θεούς με χαρωπά τραγούδια, με μύθους ιερούς κι αμόλυντες κουβέντες», κι αυτός που έκανε σπονδή και προσευχές «δε θα υμνήσει τις μάχες των Τιτάνων ούτε των Γιγάντων ούτε και των Κενταύρων - αυτά είναι επινοήσεις των αρχαίων – αλλ’ ούτε και τις θύελλες των εμφυλίων πολέμων, όπου κανένα καλό δεν βρίσκεις, κι όμως θα είναι γεμάτος σεβασμό για τους θεούς» (απ. 1).
Τέτοιες διατυπώσεις πείθουν ενδεχομένως για την παρουσία ενός είδους πολυθεϊσμού: φαίνεται όμως τελικά πως η απόφανση, σύμφωνα με την οποία πρέπει να μιλάμε για έναν μοναδικό Θεό, δεν έρχεται αναγκαία σε αντίφαση με αυτές όπου γίνεται λόγος για περισσότερους θεούς. Είναι, πράγματι, πιθανόν οι θεοί για τους οποίους μιλά ο Ξενοφάνης να μην είναι παρά προσωποποιήσεις φυσικών δυνάμεων, σαν κι αυτές που είχαν οδηγήσει τον Θαλή να πει «πάντα πλήρη θεών είναι». Όπως και να 'χει όμως το πράγμα, ο Ξενοφάνης τονίζει πως ο μοναδικός Θεός δεν μοιάζει με τους ανθρώπους ούτε στο νου ούτε στη μορφή (απ. 23), «όλος στοχάζεται, όλος θωρεί κι όλος ακούει» (απ. 24) και «δίχως μόχθο με του νου τη δύναμη τα πάντα κραδαίνει» (απ. 25).
Ο Ξενοφάνης λοιπόν καταφάσκει την ενότητα των πάντων, την ενότητα και τη μοναδικότητα του Είναι, ιδέες που με τον Παρμενίδη θα αποτελέσουν την καρδιά πλέον του ελεατικού δόγματος. Η μορφή του θείου δεν μοιάζει σε καμιά περίπτωση με αυτή του ανθρώπινου σώματος: μια μεταγενέστερη δοξογραφία του Ξενοφάνη μας παρέχει μάλιστα λεπτομέρειες γι' αυτό το θείο σώμα: μας λέει πως το θείο σώμα είναι σφαιρικό, ίδιο προς όλες τις κατευθύνσεις, ακίνητο, αιώνιο, αγέννητο, πεπερασμένο και μοναδικό1. Το θείο αυτό σώμα δεν είναι άλλο απ' αυτό το ίδιο το σύμπαν, όπου κατοικούν οι θνητοί. Αλλά και σ' αυτό το σημείο, αναφύεται, από το απόσπασμα 28; ένα πρόβλημα: «Το όριο της γαίας προς τα πάνω, στα πόδια μας το βλέπουμε ν' ακουμπάει τον αέρα: προς τα κάτω όμως εκτείνεται δίχως όρια»: κάτι τέτοιο όμως αντιφάσκει με την ιδέα πως ο κόσμος είναι πεπερασμένος. Ο Μπέρνετ κάνει την εξής υπόθεση:
Η ιστορία του Ουρανού και της Γαίας ήταν πάντα το κυριότερο σκάνδαλο της Θεογονίας, εδώ ωστόσο ο αέρας μας απαλλάσσει από τον Ουρανό. Όσον αφορά πάλι τη γη, αν αυτή εκτείνεται απεριόριστα προς τα κάτω, μας απαλλάσσει από τα Τάρταρα που ο Όμηρος τοποθετούσε στο απώτατο όριο αυτής ακριβώς της πλευράς, σε τέτοιο βάθος κάτω από τον Άδη όσο ύψος ο ουρανός πάνω από τη γη. Αυτό βέβαια δεν είναι παρά μια απλή εικασία2. Μια άλλη ερμηνεία είναι αυτή του Φήλιξ Κληβ (Felix M. Cleve), ο οποίος πιστεύει ότι ο Εμπεδοκλής, που μας μεταφέρει τα κρίσιμα αυτά λόγια του Ξενοφάνη μεμφόμενος αυτόν για την ασυνέπεια του, δεν θα πρέπει να κατανόησε τι πραγματικά θέλουν να πουν. Ο Κληβ θεωρεί ότι, κατά τον Ξενοφάνη, το σύμπαν αποτελείται από ένα υπερκείμενο ημισφαίριο αέρα, ένα υποκείμενο ημισφαίριο γης και από μια ενδιάμεση, σε επαφή και με τα δύο προηγούμενα ημισφαίρια, επιφάνεια ξηράς και υδάτων.
Ολόκληρη πάλι αυτή η σφαίρα βρίσκεται μέσα σ' αυτό το «άπειρο» που την περιβάλλει3. Αυτός ο μοναδικός Θεός, με το σφαιρικό σώμα, «ακίνητος στον ίδιο τόπο πάντα μένει: κι ούτε του πρέπει να πηγαίνει δώθε κείθε» (απ. 26). Αν όμως αυτός ο Θεός παραμένει ακίνητος και ήρεμος, θέση που αργότερα θα ταυτιστεί με τον Παρμενίδη, το γίγνεσθαι δεν αποκλείεται αλλά εξελίσσεται εντός του Θεού, καθώς αυτός είναι που κυβερνά τα πάντα κι η μετατροπή των στοιχείων συμβαίνει στην καρδιά του Είναι. Δεν υπάρχει λοιπόν ένα γίγνεσθαι του Είναι αλλά ένα γίγνεσθαι εντός του Είναι. Ένα απόσπασμα του Ιππόλυτου μας δείχνει πώς ακριβώς θα πρέπει να κατανοήσουμε το ότι «γη και νερό είναι όλα όσα γεννιούνται και φυτρώ νουν» (απ. 29): η στεριά κι η θάλασσα αναμειγνύονται με τέτοιο τρόπο που η πρώτη διαλύεται στη δεύτερη· άλλωστε «στη γη μέσα και στα βουνά βρίσκονται κογχύλια, και μέσα στα λατομεία στις Συρακούσες, λέγεται, έχει βρεθεί αποτύπωμα ψαριού και φώκιας στην Πάρο στο βάθος του πετρώματος, και στη Μάλτα έκτυπα σε πλάκα κάθε λογής θαλασσινά ζώα. Κι αυτά λέει συνέβηκαν όταν σε παλιά χρόνια όλα έγιναν πηλός, και το αποτύπωμα τους ξεράθηκε μέσα στον πηλό».
Τελικά η κεντρική ιδέα του Ξενοφάνη είναι πως όλα τα πράγματα είναι ένα: αν ο Θεός διευθύνει (κραδαίνει*, απ. 25) τα πάντα, ο ίδιος παραμένει μοναδικός, ακίνητος και καθεαυτός γαλήνιος. Αυτός είναι και ο λόγος που ο Αριστοτέλης αποκαλούσε τον Ξενοφάνη «πρώτο οπαδό του Ενός».
Δεν ανακαλύπτουμε άραγε ένα επίκαιρο πάντα μήνυμα στο απόσπασμα 3, όπου ο Ξενοφάνης θρηνεί στη θέα των θηλυπρεπών κι άχρηστων τρόπων που έμαθαν οι συμπολίτες του από τους Λυδούς: «Όσο καιρό δεν ήταν κάτω από την τυραννία τη μισητή στην αγορά με πορφυρούς χιτώνες πήγαιναν... με των μαλλιών τους τις πλεξούδες στολισμένες, χρισμένοι με φτιασίδια και σταλάζοντας αρώματα»; Είτε πάλι όταν θλίβεται που η πόλη του προσφέρει μεγαλύτερες τιμές στους νικητές του στίβου απ' ό,τι στους φιλόσοφους, που μπορούν να μάθουν στους συμπολίτες τους πώς να κυβερνώνται καλύτερα (απ. 2).
Πήγαινε: στην Αρχή της Σελίδας
Η Ηθικη Θεωρια του Ξενοφανη του Κολοφωνιου
Ο Ξενοφάνης Δεξίου ή Ορθομένους ο Κολοφώνιος ήταν πραγματικά ένας σοφός, έτοιμος να κατευθύνει την ευφυΐα του προς οποιοδήποτε πρόβλημα. Εκτός από τη θεολογία και την ηθική θεωρία του, είναι ενδιαφέροντα τα εξής: έδειξε με τη φιλοσοφία του τα όρια του ανθρώπου, ήταν ο πρώτος "ενίσας" και ξεκίνησε την πορεία για την αποκορύφωση της αφηρημένης , θεωρητικής σκέψης. Ήταν βέβαια και φυσικός φιλόσοφος και πρώτος απαρίθμησε διάφορα είδη απολιθωμάτων.
Ο Ξενοφάνης γεννήθηκε στην Κολοφώνα της Ιωνίας στη Μικρά Ασία γύρω στο 570π.Χ. και ήταν ίδιας ή όχι πολύ μικρότερης ηλικίας από τον Πυθαγόρα. Έφτασε σε μεγάλη ηλικία(πέθανε περίπου 90 ετών, σχετικά φτωχός ). Έφυγε από την Κολοφώνα λόγω των Περσών και της διαφθοράς που κυριαρχούσε στην πόλη. Έπειτα ταξίδεψε και διέμενε κυρίως στη Μεγάλη Ελλάδα (Ιταλία). Ένα μέρος της ζωής του το πέρασε στην Ελέα της Κάτω Ιταλίας, όπου ίδρυσε την Ελεατική Φιλοσοφική Σχολή. Ήταν σοφός αλλά και ποιητής (έγραφε τραγούδια και ελεγείες), κάποια από τα ποιήματα του ονομάστηκαν Σίλλοι (κλεφτές ματιές) ή σάτιρες. Οι Σίλλοι ήταν στίχοι επικριτικοί των αξιών της εποχής του, των ανθρώπων που τις καθιέρωσαν και του τρόπου ζωής.
Στη θεολογία του ο Ξενοφάνης στρέφεται εναντίον της αθανασίας και της ανθρωπόμορφης φύσης των θεών της εθνικής θρησκείας:
ΠΑΝΤΑ ΘΕΟΙΣ ΑΝΕΘΗΚΑΝ ΟΜΗΡΟΣ Θ'ΗΣΙΟΔΟΣ ΤΕ
ΟΣΣΑ ΠΑΡ'ΑΝΘΡΩΠΟΙΣΙΝ ΟΝΕΙΔΕΑ ΚΑΙ ΨΟΓΟΣ ΕΣΤΙΝ,
ΚΛΕΠΤΕΙΝ ΜΟΙΧΕΥΕΙΝ ΤΕ ΚΑΙ ΑΛΛΗΛΟΥΣ ΑΠΑΤΕΥΕΙΝ ( DK 21B 11).
ΑΛΛ'ΟΙ ΒΡΟΤΟΙ ΔΟΚΕΟΥΣΙ ΓΕΝΝΑΣΘΑΙ ΘΕΟΥΣ ,
ΤΗΝ ΣΦΕΤΕΡΗΝ Δ'ΕΣΘΗΤΑ ΕΧΕΙΝ ΦΩΝΗΝ ΤΕ ΔΕΜΑΣ ΤΕ (DK 21B 14 ).
ΑΙΘΙΟΠΕΣ ΤΕ (ΘΕΟΥΣ ΣΦΕΤΕΡΟΥΣ) ΣΙΜΟΥΣ ΜΕΛΑΝΑΣ ΤΕ
ΘΡΗΚΕΣ ΤΕ ΓΛΑΥΚΟΥΣ ΚΑΙ ΠΥΡΡΟΥΣ(ΦΑΣΙ ΠΕΛΕΣΘΑΙ) (DK 21B 16).
ΑΛΛ'ΕΙ ΧΕΙΡΑΣ ΕΧΟΝ ΒΟΕΣ (ΙΠΠΟΙ Τ') ΗΕ ΛΕΟΝΤΕΣ,
Η ΓΡΑΨΑΙ ΧΕΙΡΕΣΣΙ ΚΑΙ ΕΡΓΑ ΤΕΛΕΙΝ ΑΠΕΡ ΑΝΔΡΕΣ,
ΙΠΠΟΙ ΜΕΝ Θ'ΙΠΠΟΙΣΙ ΒΟΕΣ ΔΕ ΤΕ ΒΟΥΣΙΝ ΟΜΟΙΑΣ
ΚΑΙ(ΚΕ) ΘΕΩΝ ΙΔΕΑΣ ΕΓΡΑΦΟΝ ΚΑΙ ΣΩΜΑΤ'ΕΠΟΙΟΥΝ
ΤΟΙΑΥΘ'ΟΙΟΝ ΠΕΡ ΚΑΥΤΟΙ ΔΕΜΑΣ ΕΙΧΟΝ (ΕΚΑΣΤΟΙ) (DK 21 B 15).
Παρατηρεί ο Ξενοφάνης, ότι οι θεοί είναι ανήθικοι και είναι λάθος να τους προσδίδουν ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Διάφορες φυλές τους δίνουν τα δικά τους χαρακτηριστικά και το ίδιο θα έκαναν και τα ζώα αν είχαν θεούς. Ο ίδιος σχηματίζει την πεποίθηση, πως υπάρχει μία μοναδική μη-ανθρωπόμορφη θεότητα.
ΕΙΣ ΘΕΟΣ, ΕΝ ΤΕ ΘΕΟΙΣΙ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙΣΙ ΜΕΓΙΣΤΟΣ,
ΟΥΤΙ ΔΕΜΑΣ ΘΝΗΤΟΙΣΙΝ ΟΜΟΙΙΟΣ ΟΥΔΕ ΝΟΗΜΑ (DK 21B 23).
AIEI Δ'ΕΝ ΤΑΥΤΩ ΜΙΜΝΕΙ ΚΙΝΟΥΜΕΝΟΣ ΟΥΔΕΝ,
ΟΥΔΕ ΜΕΤΕΡΧΕΣΘΑΙ ΜΙΝ ΕΠΙΤΡΕΠΕΙ ΑΛΛΟΤΕ ΑΛΛΗ,
ΑΛΛ'ΑΠΑΝΕΥΘΕ ΠΟΝΟΙΟ ΝΟΟΥ ΦΡΕΝΙ ΠΑΝΤΑ ΚΡΑΔΑΙΝΕΙ (DK 21 B 25,26).
ΟΥΛΟΣ ΟΡΑ, ΟΥΛΟΣ ΔΕ ΝΟΕΙ, ΟΥΛΟΣ ΔΕ Τ'ΑΚΟΥΕΙ (DK 21 B 24) .
Ο Ξενοφάνης θεωρεί την ιεραρχία των θεών ως αδύνατη. Ο Θεός του Ξενοφάνη διαφέρει και ως προς το σώμα και ως προς τη σκέψη από τον άνθρωπο. Είναι ακίνητος, γιατί λογικά είναι αδύνατον, να κινείται με ανθρώπινα μέτρα ο Θεός. Επίσης για το Θεό η κίνηση είναι περιττή, αφού μόνο με τη θέλησή του συνταράσσει τα πάντα.
Ο Αριστοτέλης αναφέρει πως ο Ξενοφάνης ήταν ο πρώτος "ενίσας". Με τον όρο αυτό εννοεί ότι ο Ξενοφάνης πρώτος έθεσε ως αξίωμα την ενότητα, μοναδικότητα. Το σώμα του ενός Θεού του Ξενοφάνη ήταν δευτερεύουσας σημασίας όπως και η τοποθέτησή του στο χώρο.
Ο Ξενοφάνης επίσης έθεσε τα όρια της ανθρώπινης γνώσης.
ΚΑΙ ΤΟ ΜΕΝ ΟΥΝ ΣΑΦΕΣ ΟΥΤΙΣ ΑΝΗΡ ΙΔΕΝ ΟΥΔΕ ΤΙΣ ΕΣΤΑΙ
ΕΙΔΩΣ ΑΜΦΙ ΘΕΩΝ ΤΕ ΚΑΙ ΑΣΣΑ ΛΕΓΩ ΠΕΡΙ ΠΑΝΤΩΝ·
ΕΙ ΓΑΡ ΚΑΙ ΤΑ ΜΑΛΙΣΤΑ ΤΥΧΟΙ ΤΕΤΕΛΕΣΜΕΝΟΝ ΕΙΠΩΝ,
ΑΥΤΟΣ ΟΜΩΣ ΟΥΚ ΟΙΔΕ· ΔΟΚΟΣ Δ'ΕΠΙ ΠΑΣΙ ΤΕΤΥΚΤΑΙ (DK 21B 34).
ΤΑΥΤΑ ΔΕΔΟΞΑΣΘΩ ΜΕΝ ΕΟΙΚΟΤΑ ΤΟΙΣ ΕΤΥΜΟΙΣΙ… (DK 21B 35)
OYTOI AΠ' ΑΡΧΗΣ ΠΑΝΤΑ ΘΕΟΙ ΘΝΗΤΟΙΣ'ΥΠΕΔΕΙΞΑΝ,
ΑΛΛΑ ΧΡΟΝΩ ΖΗΤΟΥΝΤΕΣ ΕΦΕΥΡΙΣΚΟΥΣΙΝ ΑΜΕΙΝΟΝ (DK 21B 18).
ΕΙ ΜΗ ΧΛΩΡΟΝ ΕΦΥΣΕ ΘΕΟΣ ΜΕΛΙ , ΠΟΛΛΟΝ ΕΦΑΣΚΟΝ
ΓΛΥΣΣΟΝΑ ΣΥΚΑ ΠΕΛΕΣΘΑΙ (DK 21 B 38).
Η ανθρώπινη γνώση είναι πεπερασμένη και παραμένει ατελής σε σχέση με τη θεία. Η αναζήτηση ωστόσο ανταμείβεται, και για το λόγο αυτό ο Ξενοφάνης και ο Ηράκλειτος πίστευαν πως βρίσκονταν σε μια ξεχωριστή κατάσταση συνειδητότητας. Το παράδειγμα με το μέλι εκφράζει τις απόψεις του Ξενοφάνη για τα όρια της γνώσης και υπογραμμίζει την διαφορά Θεού και ανθρώπων.
Ο Ξενοφάνης απέρριπτε τη θεωρία της μετεμψύχωσης του Πυθαγόρα. Το ηρακλειτικό "ΗΝ ΑΕΙ ΚΑΙ ΕΣΤΙΝ ΚΑΙ ΕΣΤΑΙ" πηγάζει από τη μοναδικότητα, ενότητα και αιωνιότητα του Θεού του Ξενοφάνη. Ο Παρμενίδης με τη σειρά του δέχθηκε τις ιδιότητες αυτές, δεΝ μπορούσε όμως να δεχθεί την κινητικότητα και μεταβλητότητα του ηρακλειτικού όντος.
Τρεις είναι οι σημαντικές προτάσεις του Ξενοφάνη:
1) Υπάρχει ένας Θεός, πολύ διαφορετικός από τους ανθρώπους στη μορφή και στη σκέψη. Οι θεοί είναι αποκυήματα της φαντασίας των ανθρώπων που τους επινοούν κατ'εικόνα και ομοίωσή τους.
2) Ο Θεός είναι ακίνητος, όμως τα βλέπει όλα, τα καταλαβαίνει όλα και τα ακούει όλα με τρόπο που δε γίνεται κατανοητός από τους ανθρώπους. Προαναγγέλλεται έτσι το "κινούν ακίνητον" του Αριστοτέλη.
3) Η σοφία είναι προτιμότερη από τη σωματική δύναμη και αποτελεί την πραγματική δύναμη και μόρφωση.
Ο Ξενοφάνης εισήγαγε το μονοθεϊσμό. Ο Θεός είναι ένας και μέγιστος και το σύμπαν μία πραγματικότητα, ένα ανώλεθρο Ον, που είναι η πρώτη αρχή των άλλων. Πρώτος εισάγει την ιδέα της στάσης και της κίνησης, του Είναι και του Γίγνεσθαι. Είναι ενιστής, αφού βλέπει ότι το σύμπαν είναι ένα και κυριαρχείται από μια θεότητα. Αρνείται την παντοδυναμία του νου και τη δυνατότητα του ανθρώπου να κατακτήσει την απόλυτη αλήθεια. Η πιθανή γνώση όμως είναι δυνατή. Οι θεοί ήταν φειδωλοί ως προς τη γνώση για να αφήσουν στους ανθρώπους ελεύθερο πεδίο αναζητήσεων και ερευνών. Ο Ξενοφάνης ήταν υπέρ της προόδου (OYTOI AΠ' ΑΡΧΗΣ ΠΑΝΤΑ ΘΕΟΙ ΘΝΗΤΟΙΣ'ΥΠΕΔΕΙΞΑΝ, ΑΛΛΑ ΧΡΟΝΩ ΖΗΤΟΥΝΤΕΣ ΕΦΕΥΡΙΣΚΟΥΣΙΝ ΑΜΕΙΝΟΝ., Βλ.παραπάνω). Εννοούσε ότι η γνώση αποκαλύπτεται στους ανθρώπους όχι ύστερα από επέμβαση των θεών, αλλά ύστερα από έρευνα του ανθρώπου. Αυτή είναι η πραγματική έννοια της προόδου.
Ως ηθικός φιλόσοφος υιοθετεί κριτική στάση απέναντι στα δεινά της εποχής του και απέναντι στους συμπολίτες του, που τους κατηγορεί για τρυφηλότητα, πολυτέλεια,έλλειψη ψυχικής ανάτασης και υλόφρονα αντίληψη. Θεωρεί ότι η τυραννία των Περσών οφείλεται στην ηθική σήψη και την ψυχική αναιμία των Ελλήνων.
Επικριτικός ήταν ο Ξενοφάνης εκτός του Ομήρου και του Ησιόδου, του Θαλή, του Πυθαγόρα και του Επιμενίδη ακόμη και των κορυφαίων αθλητών της εποχής του. H Κολοφώνα το πρώτο μισό του 6ου αιώνα π.Χ. βρισκόταν κάτω από την ολιγαρχία των χιλίων ιππέων και ανήκε σε μια περιοχή, υπό την επικυριαρχία της Λυδίας. Ο Ξενοφάνης ωστόσο αντιτάχθηκε στη σχετικά ήπια κυριαρχία και αποκαλούσε τους στρατιώτες ακόλαστους και διαφθορείς των ηθών των συμπατριωτών του. Όταν όμως ο στρατηγός Άρπαγος άπλωσε τον τρόμο σε όλη την ιωνική ακτή, έφυγε και πιάστηκε από πειρατές. Τον απελευθέρωσαν οι Πυθαγόρειοι Παρμενίσκος και Ορεστάδης, έζησε κατόπιν στην Μεσσίνα, την Κατανία, στις Συρακούσες, στον Ακράγαντα και στο Στρόμπολι, όπου τον εντυπωσίασε μια ηφαιστειακή έκρηξη.
Για το Θεό εκτός των προαναφερθέντων είπε επίσης πως είναι αγέννητος, αφού το τέλειο δε μπορεί να γεννηθεί από το ατελές, άρα ο Θεός είναι άναρχος και αιώνιος. Η ιεραρχία αποκλείεται γιατί ένας υπο-Θεός δε νοείται ούτε όμως ίσοι μπορεί να είναι οι θεοί, γιατί γνώρισμα του Θεού είναι η ανωτερότητά του. Ο Θεός είναι επομένως μοναδικός, παντοδύναμος και δεν έχει όρια όπως τα εννοούν οι άνθρωποι. Ο Αϊνστάιν έχει μιλήσει για τον τετραδιάστατο κυρτό χώρο που είναι ταυτόχρονα πεπερασμένος και άπειρος.
Ο Ξενοφάνης ήταν ο πρώτος φιλόσοφος, που, ως λογικός άνθρωπος εναντιώνεται όχι μόνο στη θρησκεία της εποχής του αλλά και σε οποιεσδήποτε δεισιδαιμονίες ή προλήψεις. Η διδασκαλία του για ένα αιώνιο, αμετάβλητο Ον, που υπάρχει πίσω από την ποικιλία των φαινομένων, επηρέασε πολλούς μεταγενέστερους φιλοσόφους.
Ο Παρμενίδης έτσι ισχυρίστηκε ότι η εμπειρία είναι απατηλή, γιατί στηρίζεται σε φαινόμενα. Με τον τρόπο αυτό, χωρίστηκαν η γνώση που προέρχεται από την εμπειρία, με εκείνη που πηγάζει από το λόγο. Κατά τον Παρμενίδη, η αληθινή γνώση προέρχεται μόνο από ένα αμετάβλητο Ον. Είναι όμως και λόγος, ταυτίζονται.
Με τον Ξενοφάνη, ξεκίνησε η πορεία για την αποκορύφωση της αφηρημένης , θεωρητικής σκέψης. Ο Ηράκλειτος, είχε αναγνωρίσει το ον στο "αείζωον πυρ", που μεταμορφώνεται ολοένα και παίρνει αυτό, μόνο του, όλες τις μορφές που φανερώνονται μέσα στη φύση. Ο Παρμενίδης, όρισε το ον ως "ένα, συνεχές, τετελεσμένο, έμπλεον, ακίνητον, άναρχον, άπαυτον, ταυτόν, έμπεδον, ίσον". Από αυτή τη θέση εξήγησε το φυσικό κόσμο ως φαινομενικό κόσμο.
Ο Ζήνων στη συνέχεια, εισήγαγε την "επ'άπειρον τομήν", για να αποδείξει ότι η κίνηση και η πολλαπλότητα δεν υπάρχουν: Αν τα πράγματα ήταν διαιρετά, η ιδιότητά τους αυτή θα μπορούσε να προεκταθεί στο διηνεκές του χρόνου. Έτσι όμως, κάθε πράγμα θα ήταν ταυτόχρονα απείρως μεγάλο, και απείρως μικρό. Ο Ξενοφάνης, ανταποκρίθηκε έγκαιρα στην ανάγκη, να εξηγηθεί η γένεση των όντων, σε αναφορά προς την ουσία τους. Ο κόσμος χωρίστηκε σε πραγματικό και φαινομενικό.
Σύμφωνα με ένα άρθρο του Szab, η εξέλιξη της σκέψης από τον Ηράκλειτο ως τον Παρμενίδη έχει την εξής ακολουθία: αρχικά υπήρχε η πεποίθηση ότι η πολλαπλότητα ταυτίζεται με την πραγματικότητα (θέση), ο Παρμενίδης στη συνέχεια υποστήριξε το αντίθετο, ότι η πραγματικότητα είναι το Ένα (αντίθεση), ενώ ο Ηράκλειτος μετά είπε ότι η πραγματικότητα είναι και τα δύο, το Ένα και η πολλαπλότητα (σύνθεση). Αυτό το ελκυστικό σχήμα όμως δεν συμφωνεί με τα γεγονότα, γιατί εκτός του ότι έρχεται σε αντίθεση με τις χρονολογικές μαρτυρίες, δεν λαμβάνει υπόψη του τον Πυθαγόρα, που υποστήριζε πως η πραγματικότητα έγκειται στη δυαδικότητα.
Επειδή η θέση του Ηράκλειτου μοιάζει τόσο πολύ με αυτή του διαλεκτικού υλισμού, μπαίνει κανείς σε πειρασμό να βγάλει το συμπέρασμα πως το έργο του αποτελεί την κορύφωση της πρώιμης ελληνικής φιλοσοφίας. Πρέπει όμως να προσέξει κανείς πάρα πολύ για να μην κάνει λάθος και παρασυρθεί λόγω της νεότερης αναλογίας. Πρέπει να θυμηθεί κανείς πως, η κύρια κατεύθυνση της αρχαίας φιλοσοφίας οδηγεί από τον υλισμό προς τον ιδεαλισμό, ενώ η νεότερη φιλοσοφία έχει την αντίθετη κατεύθυνση, από τον ιδεαλισμό ήγουν προς τον υλισμό.
Υπάρχει έτσι κάποια συγγένεια μεταξύ Ηράκλειτου και Έγελου, από την άποψη ότι και οι δύο βρίσκονται σε ένα σημείο τομής, σε μια κρίσιμη καμπή. Όμως, ενώ η Εγελιανή διαλεκτική έχει ως περιεχόμενό της το νέο και το εξελισσόμενο, η διαλεκτική του Ηράκλειτου εκφράζει το παλαιό και αυτό που φθείρεται (φθείρεσθαι-φθίνειν). Αυτή η διαφορά είναι μεγίστης σημασίας. Με τον Ηράκλειτο, η διαλεκτική της πρώιμης σκέψης, κάτω από την πίεση της φιλοσοφίας του Πυθαγόρα, που σημάδεψε ένα ακόμη εξελικτικό στάδιο της αφηρημένης, θεωρητικής σκέψης, που οδηγούσε προς τον ιδεαλισμό, βρήκε την πλήρη έκφρασή της.
Όμως για τον ίδιο λόγο ο διαλεκτικό υλισμός του Ηράκλειτου είναι ήδη πεφορτισμένος με το αντίθετό του. Το αείζωον πυρ του Ηράκλειτου παριστά κάτι το αφαιρετικό και η νομοτέλεια των μεταβολών της φωτιάς ή της αρχέγονης ενέργειας, προκαλεί την ένσταση πως στην πραγματικότητα δεν υπάρχει καθόλου η ανάγκη να υποθέσουμε κάποια μεταβολή. Αυτό το βήμα το έκανε ο Παρμενίδης. Αμφισβητώντας την πραγματικότητα της μεταβολής, δεν έκανε τίποτε άλλο, από το να προάγει περαιτέρω τη διαδικασία της αφαίρεσης, ώσπου αντικατέστησε το αείζωον πυρ με τη δική του θεωρία του απόλυτου όντος.
Η πορεία από τον Ηράκλειτο προς τον Παρμενίδη παριστά την πορεία, που οδηγεί στην ανάπτυξη του ιδεαλισμού, από την ποσότητα στην ποιότητα. Το ηρακλειτικό πυρ θα μπορούσε να έχει την πηγή του στη θέση του Ξενοφάνη ότι ο ήλιος σχηματίζεται κάθε μέρα εκ νέου, από μικρά κομματάκια φωτιάς που συναθροίζονται:
ΤΟΝ ΔΕ ΗΛΙΟΝ ΕΚ ΜΙΚΡΩΝ ΠΥΡΙΔΙΩΝ ΑΘΡΟΙΖΟΜΕΝΩΝ ΓΙΝΕΣΘΑΙ ΚΑΘ'ΕΚΑΣΤΗΝ ΗΜΕΡΑΝ(DK 22 B 67a).
Η θέση του έργου του Ξενοφάνη και η επίδραση της φιλοσοφίας του στους μεταγενέστερους, έχει ξεχωριστή σημασία και δεν θα πρέπει να παραγνωρίζεται.
Πήγαινε: στην Αρχή της Σελίδας
Ο ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΞΕΝΟΦΑΝΗ ΚΑΙ Η ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΚΗ ΤΟΥ ΚΡΙΤΙΚΗ (αποςπ. Β34)(*)
Αν εκλάβουμε τη λέξη «φιλοσοφία» με το πιο αυστηρό νόημα, τότε από όλα όσα είπε και πραγματεύτηκε ο Ξενοφάνης (τουλάχιστον από όσα ξέρουμε), μόνο η διδασκαλία του για τον θεό και η γνωσιολογική του κριτική μπορεί να συμπεριληφθεί μέσα σ’ αυτό το νόημα. Ως προς τα υπόλοιπα αυτός ο αξιόλογος άνδρας φανερώνεται ολωσδιόλου μη φιλοσοφικός(1).
Βέβαια ο Ξενοφάνης, όπως και οι Ίωνες φιλόσοφοι, κατασκεύασε μια κοσμοεικόνα, και με τούτο αντιπαρήλθε, όπως κι εκείνοι, τους θεούς της λαϊκής πίστης. Αλλά οι φυσικοί είχαν προχωρήσει περισσότερο· θέλησαν να ιδούν διαμέσου της επιφάνειας της φύσης, και πίστεψαν ότι πίσω από τα έντονα επιβαλλόμενα φαινόμενα διακρίνουν το έργο ενός θεμελιώδους στοιχείου ή μιας θεμελιώδους υπόστασης, ταυτόχρονα φυσικής και υπερφυσικής. Αντίθετα ο Ξενοφάνης φαίνεται ότι κατέτεινε στο να συλλάβει τον κόσμο εντελώς απλά' να καταστήσει μη αναγκαία κάθε εξήγηση της δομής και της λειτουργίας του κόσμου που εγκατέλειπε την περιοχή της αφελούς αίσθησης. Διατηρείται όσο μπορεί κοντύτερα στα άμεσα δεδομένα.
Με το ίδιο φρόνημα, βάσει του οποίου ο αγρότης Ησίοδος είχε θεμελιώσει τον κόσμο του πάνω στη γη (Θεογονία 117 κ.ε.), ξεκίνησε και ο Ξενοφάνης από εκείνα τα μέρη του κόσμου που είναι εγγύτατα στον άνθρωπο, από τα πιο οικεία και χειροπιαστά στοιχεία. Θεώρησε ότι η γη εκτείνεται προς τα κάτω έως το άπειρο- κι έτσι, όπως παρατηρεί ταιριαστά ο Αριστοτέλης (DK 21 Α47), δεν χρειαζόταν να υποθέσει ότι υπάρχει μια ιδιαίτερη αιτία ως υποστήριγμά της. Παρόμοια θεώρησε ότι το ύψος του αέρα εκτείνεται επ’ άπειρο. Δεν έφτιαξε κανένα θολωτό μακρινό ουρανό πάνω από τα κεφάλια των ανθρώπων (απόσπ. A 33, 3), κι ούτε θεώρησε ότι υπάρχει κάποιος βαθύς ωκεανός ή καταχθόνιος βυθός ως τον οποίο εκτείνονται οι ρίζες της γης.
Κατά την άποψή του μόνο τα δυο υλικά, πάνω στην οριακή επιφάνεια των οποίων διάγουμε τη ζωή μας(2), κατέχουν το Όλο στην πλήρη του έκταση. Σίγουρα στη γη πρέπει να συγκαταλεχθεί η θάλασσα, μαζί της και το νερό, που κατά την άποψή του κατάγεται αποκλειστικά από τη θάλασσα (απόσπ. Β30). Η θάλασσα και η γη συμπλέκονται αναμεταξύ τους σ’ έναν αδιάκοπο πόλεμο, όπως συμπέρανε ο Ξενοφάνης από εμπειρικές παρατηρήσεις. Όπου είναι τώρα γη, ήταν - καθώς αποδείχνουν τα απολιθώματα - πρωτύτερα θάλασσα.
Έτσι ο Ξενοφάνης έφτασε να πιστεύει ότι η θάλασσα καταβροχθίζει κατά περιόδους τη γη μαζί με όλα όσα ζουν επάνω της, και ότι κατά περιόδους οι ζωντανοί οργανισμοί διαμορφώνονται ξανά από στέρεη γη και ρευστό νερό (αποσπ. Α32· 33· Β27· 29- 33). Από το νερό αναπτύσσονται επίσης τα μετεωρολογικά φαινόμενα· τούτα δεν προέρχονται από τον ουρανό - αυτός δα δεν υπάρχει - , αλλά κατάγονται από την ίδια επιφάνεια, πάνω στην οποία εμείς οι άνθρωποι βαδίζουμε και ταξιδεύουμε. Ο άνεμος (που σύμφωνα με την αρχαία αντίληψη κατηφορίζει από ψηλά) και η βροχή έχουν κατά τον Ξενοφάνη την πραγματική τους προέλευση στη θάλασσα(3).
Θεώρησε επίσης ότι ο ήλιος συγκροτείται εκ νέου καθημερινά από εξατμίσεις, οι οποίες αναδύονται από κάτω (αποσπ. Α32· 33· 40)(4), το ίδιο και όλα τα άλλα αστέρια. Παρόμοια ερμήνευσε το ουράνιο τόξο, την αστραπή και τον αστερισμό της Ανδρομέδας ως σχηματισμούς νεφών ή ως αποτελέσματα νεφών, δηλαδή ως προϊόντα γήινων (ή ακριβέστερα ωκεάνειων) ατμών (αποσπ. Α38-40- 43-46). Εντόπισε την ηλιακή και τη σεληνιακή τροχιά τόσο κοντά στη γη, ώστε μπόρεσε να εικάσει ότι κάθε περιοχή της γης έχει τον ήλιο της και τη σελήνη της. Εξήγησε τις εκλείψεις ως προϊόντα αιφνίδιου ολισθήματος (;) του ήλιου(5) σε άλλα μέρη της γης (αποσπ. Α41· 41a)(6).
Αυτή η θεωρία φαίνεται παράδοξα πρωτόγονη και αυθαίρετη, ακόμα και για την εποχή αυτού που την πρότεινε. Έχει συλληφθεί άσχημα και πενιχρά. Της λείπουν οι δημιουργικές ιδέες - εκτός από ένα στοιχείο τολμηρού και αδίστακτου εμπειρισμού, ο οποίος γίνεται έντονα αισθητός(7). Εκείνο που είναι καινούριο και ζωντανό σ’ αυτό το παράξενο σύστημα, είναι μόνο αυτός ο οξύς εμπειρισμός. Αυτός ήταν η κινητήρια δύναμη για τη γένεση ενός τέτοιου κοσμοειδώλου, και το οικοδόμημα προτείνεται ως έκγονο μιας τάσης. Αυτός ο δικός μας κόσμος φτιάχτηκε έτσι ώστε να μοιάζει όσο το δυνατό πιο οικείος, εύληπτος και παρών, όσο το δυνατό πιο εγκόσμιος κι ελεύθερος από μυστήρια.
Όλα τα πράγματα και τα φαινόμενα εξηγούνται βάσει της καθημερινής εμπειρίας, και η θεωρία της φύσης προσπαθεί ν’ αποφύγει κάθε θεμελιώδη επέκταση των νοητικών μας δυνατοτήτων. Εάν υπάρχει κάτι φιλοσοφικό μέσα της, τούτο είναι μόνο αυτό το αξίωμα της εγκοσμιότητας του κόσμου.
Δεν θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι ο Ξενοφάνης ανυψώθηκε πάνω από το νοητικό πρότυπο της κοινής ανθρώπινης πραγματικότητας, έστω και αν ενίοτε, με τη θεωρία του για το σχήμα του κόσμου, ξεπέρασε την απλή περιγραφή των πραγμάτων και συμβάντων. Σίγουρα έχουμε μια περίπτωση, όπου ο Ξενοφάνης ξεπερνά την περιγραφή· αλλ’ αυτή η απόφανση είναι εξαιρετικά ιδιότυπη και αξιοσημείωτη. Ένας έσχατα νηφάλιος και ριζοσπαστικός ορθολογισμός μιλά μέσα στην πρόταση: «ο ήλιος συνεισφέρει στη γένεση και διατήρηση του κόσμου και των ζωντανών όντων, αλλά η σελήνη είναι περιττή [παρέλκειν]»(8). Με παρόμοιο τρόπο ο Ξενοφάνης θέτει επανειλημμένα, ακόμα και όσον αφορά τα ανθρώπινα, το ερώτημα σχετικά με τη χρησιμότητα(9).
Ο Ξενοφάνης ήταν ένας άνθρωπος του παρόντος, πρακτικά προσανατολισμένος, ρεαλιστικά διατεθειμένος. Τόλμησε - ένας Έλληνας του έκτου αιώνα! - να απορρίψει τον μύθο ως επινόηση μιας πρωτύτερης εποχής (απόσπ. Β1, 22) που ξεπεράστηκε από το παρόν. Ήταν ο πρώτος Έλληνας που εξέφρασε με σαφέστατη διατύπωση την ιδέα της προόδου(10).
Από την πίστη του στην πρόοδο τρεφόταν ο αμείλικτος μεταρρυθμιστικός του ζήλος. Ως ραψωδός στα συμπόσια των ανδρών, αυτός ο εχθρός του Ομήρου παρουσίαζε όσα είχε να πει και να συμβουλέψει· και ήθελε να ιδεί τις προτάσεις του να μεταφράζονται αυτοστιγμεί σε πράξη. Καταπολέμησε θαρραλέα το κατεστημένο αξιοκρατικό ιδεώδες(11), για να το αντικαταστήσει με ένα πρακτικό, κοινωνικό ιδεώδες. Και ακόμα τολμηρότερα περιέπαιξε τη θρησκεία(12) και τη λατρεία(13) του λαού του.
Είναι άραγε τώρα πιθανό, αυτός ο κοσμικός, στραμμένος προς την πράξη ρεαλιστής, αυτός ο ατρόμητος μαχητής, αυτός ο οπτιμιστής, φανατικός μεταρρυθμιστής, αυτός ο τραγουδιστής που ήξερε ν’ απολαμβάνει πλήρως τη γιορταστική στιγμή κι έδινε στους άλλους εντολές και οδηγίες για την ορθή αξιοποίησή της(14), αυτός ο περήφανος Ίωνας του έκτου αιώνα, που επί επτά δεκαετίες έκανε μια ζωή ανήσυχης περιπλάνησης επειδή δεν ήθελε να υποκύψει στην περσική δουλεία, αυτός ο ερευνητής κι εξεικονιστής της πραγματικότητας που χαιρόταν να συλλέγει δεδομένα, αυτός τον οποίο ο Ηράκλειτος (DK 22 Β40) συνδύασε με τον Εκαταίο ως πολυμαθήν - ήταν πιθανό να ήταν σκεπτικιστής, κουρασμένος αμφισβητίας ή επιδέξιος αλλ’ ακατάπειστος διαλεκτικός, που δεν έτρεφε καμιά εμπιστοσύνη στην πραγματικότητα του κόσμου των φαινομένων;(15).
Δεν θα ’πρεπε μάλλον να περιμένουμε ότι θα βρούμε έναν περισσότερο ή λιγότερο εύρωστο εμπειρισμό και στη φιλοσοφική του θεωρία;
Στους στίχους του αποσπάσματος 34, ο σχετικιστής (απόσπ. Β38) και κριτικός εξέφρασε μια γνωσιολογική επιφύλαξη για τη δική του διδασκαλία, καθώς την άφηνε να βγει στον κόσμο. Αυτή η εξαιρετικά σημαντική έκφραση, από την οποία προέκυψαν πολλά συμπεράσματα, εκδόθηκε και μεταφράστηκε από τον Dielsa ως εξής:
καί τό μέν οὖν σαφές οὔτις ἄνήρ γένετ’ οὐδέ τις ἔσται εἰδώς ἀμφί θεῶν τε καί ἅσσα λέγω περί πάντων, εἰ γάρ καί τά μάλιστα τύχοι τετελεσμένον εἰπών, αὐτός ὅμως οὐκ οἶδε· δόκος δ’ ἐπί πᾶσι τέτυκται.
«Και όσον αφορά την αλήθεια, δεν υπήρξε ποτέ και ούτε θα υπάρξει κάποιος που να την γνώρισε σε σχέση προς τους θεούς και προς όλα τα πράγματα για τα οποία μιλώ. Διότι ακόμα και αν κάποιος έλεγε κάποτε τυχαία το πιο τέλειο [das Allervollendetste], αυτός ο ίδιος δεν θα το γνώριζε. Διότι μόνο ψευδαίσθηση έχει απονεμηθεί σε όλους».
Αυτό το κείμενο και αυτή η μετάφραση μου φαίνονται από πολλές απόψεις αβάσιμα. Μόνο ο Πλούταρχος παραδίδει τον πρώτο στίχο με αυτή τη μορφή, ενώ ο Σέξτος τον παραδίδει τρεις φορές και ο Διογένης Λαέρτιος μια φορά με ἴδεν(16) αντί γένετ’. Ήδη αυτό το γεγονός μάς οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο Πλούταρχος εδο5, όπως τόσο συχνά, παραθέτει ανακριβώς και από μνήμης. Το ιδιόμορφο ἴδεν, που θα έπρεπε να προτιμήσουμε ως lectio difficilior, αντικαταστάθηκε στη μνήμη του από ένα γένετο, που του υπεβλήθη π.χ. από τους παρόμοιους στίχους του Ομήρου: ζ 201, π 437, σ 79. Αλλά για το γνήσιο αρχαϊκό ύφος θα ήταν αδύνατο να διαχωριστεί το σαφές από το εἰδώς με την παρεμβολή ενός τόσο σημαντικού συμπλέγματος όπως: οὔτις ἀνήρ γένετ’ οὐδέ τις ἔσται, όσο αβλαβής και αν ήταν αυτή η δόμηση κατά την κλασική εποχή.
Το πρώιμο παρατακτικό ύφος πρωτοεισάγει όλα αυτά τα αναγκαία για τη γραμματική δομή μέρη, προτού προσθέσει κάτι περαιτέρω(17). Μπορεί λοιπόν σίγουρα να επισυναφθεί στο τέλος η γραμματικά όχι απαραίτητη πρόταση ἀμφί Θεῶν κτλ.(18), αλλά το γραμματικό αντικείμενο δεν μπορεί να παραμείνει μετέωρο τόσο πολύ, προτού δεχθεί το κυρίαρχο ρήμα του. Άρα ο Ξενοφάνης μιλούσε εδώ, με έναν αρχαίο και πολύ ελληνικό τρόπο, για το «βλέπειν», για να επισημάνει μια πραγματικά αξιόπιστη γνώση(19).
Από αυτή τη διόρθωση του κειμένου προκύπτουν αξιοπρόσεκτα επακόλουθα. Κατ’ αρχήν, στο απόσπ. Β36 δεν θα συσχετίσουμε με τ αστέρια τις λέξεις ὁππόσα δή θνητοῖσι πεφήνασιν εἰσοράασθαι, όπως έτεινε να κάνει ο Diels, αλλά μάλλον θα βρούμε σ’ αυτές μια αναφορά σ' εκείνη την περιοχή, η οποία είναι προσιτή στην ανθρώπινη εμπειρία και έρευνα. Κατά τον Ξενοφάνη το «βλέπειν» και το «φαίνεσθαι» αντιστοιχούσαν στα «γνωρίζειν αξιόπιστα» και «είναι διερευνήσιμο».
Αλλά ταυτόχρονα η αμέσως ακόλουθη λέξη εἰδώς αποκτά μέσα στο απόσπασμά μας ένα ειδικό, οξύ νόημα. Παρουσιάζεται δα τώρα ως παρακείμενος χρόνος που αντιστοιχεί στο ἴδεν, και σημαίνει μόνο μια γνώση ριζωμένη στην εποπτεία ή τουλάχιστο στην εμπειρία (διότι η θέαση, ως αρχηγός των άλλων αισθήσεων, μπορεί βέβαια και να τις εκπροσωπεί). Η εκτεταμένη σημασία, με την οποία αυτή η λέξη μπορεί να σημαίνει όλη τη γνώση, με οποιοδήποτε τρόπο και αν έχει αποκτηθεί, δεν είναι παρούσα(20).
Η ίδια δυνατότητα θα έπρεπε να εξεταστεί για το οίδε στον τέταρτο στίχο. Τι συμβαίνει με τούτο; Οι στίχοι 3 και 4 κατανοούνται, σύμφωνα με τον Σέξτο (7, 51) ως εξής: κἄν γάρ ἐκ τύχης ἐπιβάλλῃ τούτῳ, ὅμως οὐκ οἶδεν ὅτι, ἐπιβέβληκεν αὐτῷ (ἀλλ’ οἴεται καί δοκεῖ). [= Διότι ακόμα και αν κατά τύχη συνέβαινε να το αντιληφθεί, δεν θα γνώριζε ότι το αντελήφθη - αυτός είναι μάλλον σε μια κατάσταση πίστης ή γνώμης. - Σ.τ.Επ.). Και ήδη ο Πλάτων τούς καταλάβαινε διαφορετικά: ἤ εἰ και ὅτι μάλιστα ἐντύχοις αὐτῷ, πῶς εἴσῃ ὅτι τοῦτό ἐστιν ὅ σύ οὐκ ᾔδησθα;(21) ΊΛ [= Ή, αν πετύχαινες να το συναντήσεις, πώς θα ξέρεις ότι αυτό είναι - το πράγμα που δεν γνώριζες; - Σ.τ.Επ.]. Αυτό διαβάζουμε στον Μένωνα (80d)(22).
Σύμφωνα με αυτό ο Ξενοφάνης όρθωσε την κριτική του στο δεύτερο επίπεδο, κι επιπλέον έδωσε σ’ αυτό το δεύτερο επίπεδο μια ιδιόμορφη στροφή: «ακόμα κι αυτός που το γνωρίζει άριστα, δεν γνωρίζει ότι το γνωρίζει». Εάν κατά δεύτερο λόγο ο Ξενοφάνης ήθελε πράγματι να πει αυτό, δεν μπορούσε να γράψει γάρ. Το σκεπτικιστικό συμπέρασμα κινείται μάλλον προς την αντίθετη κατεύθυνση: Επειδή δεν γνωρίζουμε τίποτα βέβαιο για τα πράγματα, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν γνωρίζουμε κάτι. Τρίτον, δεν μπορούμε διόλου ν’ αποδώσουμε(23) στον αρχαίο στοχαστή Ξενοφάνη την ευαίσθητη εικόνα ενός ανθρώπου, ο οποίος εκφράζει την πιο βαθιά αλήθεια και δεν το συνειδητοποιεί. Ειδικά αφού, πράγμα για το οποίο κανείς δεν αμφιβάλλει, το γνωμικό ισχύει κατ’ αρχήν για το ίδιο το διδακτικό του ποίημα. Θα είχε - αυτή είναι η τέταρτη ένσταση - κανένα νόημα για τον συγγραφέα, να θεωρήσει ότι αυτός ο ίδιος συνάντησε την πιο καθαρή αλήθεια με τις απόψεις που εκφράζει στο έργο του, και όμως αγνοεί τάχα εντελώς το γεγονός ότι πέτυχε να κάνει μια τόσο σφοδρή ανακάλυψη;
Άρα η ερμηνεία του Πλάτωνα είναι εσφαλμένη και η προέλευση του σφάλματος είναι προφανής. Η γλωσσική χρήση της εποχής του Πλάτωνα τού επέβαλε αυτή την ερμηνεία, διότι γι’ αυτόν αὐτός οὐκ ο οἶδεν μπορούσε να σημαίνει μόνο: «αυτός ο ίδιος δεν το γνωρίζει». Το ίδιο ισχύει για όλους τους κατοπινούς συγγραφείς. Αλλά εάν το οἶδα μπορεί ακόμα να σημαίνει για τον Ξενοφάνη: «το γνωρίζω αξιόπιστα μέσω του βλέπειν» - δηλ. από εμπειρία - , τότε αυτός οίδα θα πει: «το γνωρίζω από δική μου εμπειρία». Με τούτο η Ξενοφάνεια έννοια της γνώσης προσεγγίζει την έννοια της Ιωνικής ἱστορίης, όπως την εξάσκησε π.χ. ο Ηρόδοτος. Πράγματι η λέξη ἱστορίη προέρχεται από αυτό το οἶδα. Και στο έργο του Ηροδότου βρίσκουμε την επιβεβαίωση της ερμηνείας μας για το αυτός οΐόεν. Στην αρχή της Ιστορίας του αναφέρει διάφορες εκδοχές για τις μυθικές συγκρούσεις μεταξύ Ελλήνων και Ασιατών. Καθένας από τους δύο λαούς επιρρίπτει στον άλλο το φταίξιμο για το ότι άρχισε η διαμάχη.
Ο Ηρόδοτος από μέρους του εξηγεί ότι θέλει να απέχει από του να εκφράσει μια γνώμη. Και συνεχίζει (I, 5, 3): τόν δέ [δηλ. τον Κροίσο] οἶδα αὐτός πρῶτον ὑπάρξαντα ἀδίκων ἔργων ἐς τους Ἕλληνας. Εδώ η περιοχή όσων μπορούν να ερευνηθούν αξιόπιστα(24) και να ερευνηθούν από τον ίδιο τον Ηρόδοτο, η περιοχή της ἱστορίης, τίθεται με τις λέξεις οἶδα αὐτός σε αντιδιαστολή προς τον μύθο(25).
Ας στραφούμε τώρα στον τρίτο στίχο. Η λέξη τετελεσμένον συναντάται συχνά στον Όμηρο, αλλά όχι ως «τελειωμένο = τέλειο»· μάλλον ως κάτι (κατά περίπτωση) «πραγματωμένο, πραγματοποιημένο», «πραγματικό»(26). Έτσι το τετελεσμένον εἰπών είναι το ίδιο με το τό ὄν εἰπών της μεταγενέστερης πρόζας: «λέγοντας το πραγματικό, κάνοντας ορθές αποφάνσεις»(27). Ήθελε ο Ξενοφάνης, όταν καθιστούσε το τύχοι κυρίαρχο ρήμα, να αναφερθεί σ’ αυτό το εκφράζειν και βρίσκειν την αλήθεια ως κάτι καθαρά τυχαίο; Δεν χρειάζεται να υποθέσουμε κάτι τέτοιο, διότι στην αρχαϊκή γλώσσα το τυγχάνω συχνά σημαίνει «πετυχαίνω τον στόχο μου»(28) και όχι «μου συμβαίνει τυχαία»(29).
Η δεύτερη σημασία της λέξης συμπεριλαμβάνει λοιπόν πάντα την επίδραση της τύχης, αλλά κατά κανέναν τρόπο δεν αποκλείει πάντα εκείνη τη θέληση, η οποία, βέβαιη για τον στόχο της, επιφέρει μεθοδικά την πράγματι εισδύουσα επιτυχία, έστω και αν δεν μπορεί να την επιφέρει βίαια και με αλάνθαστη σιγουριά. Έτσι το τυγχάνω εἰπών σημαίνει: «επιτυγχάνω να πω αυτό που είναι ορθό», π.χ. στον Σοφοκλή, Φιλοκτήτης 223: ποίας ἄν ὑμᾶς πατρίδος ἤ γένους ποτέ τύχοιμ’ ἄν εἰπών;(30) Αυτή η έκφραση χρησιμοποιείται εδώ κι από τον Ξενοφάνη, και επιπλέον το τετελεσμένον, «το πραγματικό», προστίθεται στο εἰπών ως αντικείμενο.
Ας εξετάσουμε, τέλος, την έκφραση: τά μάλιστα. Μᾶλλον και μάλιστα είναι λιγότερο εκφράσεις της ποσότητας, και περισσότερο της αξίας, και της προτίμησης(31). Εδώ μπορεί κανείς να επικαλεσθεί κάποια χωρία όπως του Πλάτωνος, Κριτίας 108d· Δημοσθένους 18, 21· Ησιόδου, Ἔργα καί Ἡμέραι 700, όπου τά μάλιστα σημαίνει «ειδικά (αυτός και κανένας άλλος)». Συνεπώς στο χωρίο του Ξενοφάνη σίγουρα(32) μαζί με το τύχοι ανήκει και το υποκείμενο τούτου(33) με το οποίο είναι δα επίσης συνδεδεμένσ(34): «αυτός επιτυγχάνει τον στόχο εγγύτατα, τον επιτυγχάνει καλύτερα από άλλους».
Πολλές ήταν οι ερμηνείες λέξεων που έπρεπε να διορθωθούν στους λίγους στίχους του Ξενοφάνη. Τώρα το ζήτημα είναι ο έλεγχος: Τι πετύχαμε στην κατανόηση του όλου αποσπάσματος;
«Και το ακριβές(35) κανένας άνθρωπος(36) δεν διείδε ποτέ, όπως ούτε ποτέ θα υπάρξει κάποιος που θα το γνωρίσει(37), αναφορικά προς τους θεούς όπως και προς όλα τα πράγματα που ισχυρίζομαι (σ’ αυτό το έργο)(38) Διότι ακόμα και αν κάποιος πετύχαινε περισσότερο απ’ όλους τους άλλους (ή: εντελώς) να εκφράσει αυτό που είναι πράγματι παρόν (ακριβώς αυτό είναι που ο Ξενοφάνης ελπίζει ότι κατόρθωσε σ’ αυτό το ποίημα), εντούτοις αυτός δεν έχει γνώση βασισμένη σε δική του εμπειρία....»
Το κείμενο έγινε εντελώς απλό και ευθύ, και μάλιστα πρωτόγονο, αλλά ταυτόχρονα πιο αυτοδύναμο και πιο εμφατικό.
Ο Ξενοφάνης βασίζεται λοιπόν μ’ εμπιστοσύνη στην εμπειρία, πιστεύοντας ότι μόνο αυτή είναι αξιόπιστη. Άρα το πολυσήμαντο τελευταίο ημιστίχιο δεν μπορεί να σημαίνει ούτε: «διότι μόνο ψευδαίσθηση έχει απονεμηθεί σε όλους», όπως μεταφράζει ο Diels, ούτε ὅτι πάντα ἀκατάληπτά ἐστιν [= «ότι όλα τα πράγματα είναι ακατανόητα» - Σ.τ.Επ.], όπως ήθελαν οι αρχαίοι Σκεπτικοί(39). Η λέξη δόκος, που συναντάται μόνο σ’ αυτό το χωρίο(40), πρέπει να σημαίνει «αποδοχή = έγκυρη γνώμη». Διότι προέρχεται από το δέχομαι, «δέχομαι, αποδέχομαι», και από αυτό το ρήμα σχηματίζονται επίσης εκφράσεις όπως: δοκεῖ μοί, «υιοθετώ μια γνώμη (ή: μια θέληση)»· δόκιμος, «αποδεκτός, επιτυγχάνοντας αναγνώριση»(41)· δόξα, «αποδοχή, γνώμη» ή «αναγνώριση, φήμη»(42).
Τόσο το ἐπί όσο και το τέτυκται συνιστούν την ερμηνεία του πᾶσι ως ουδετέρου, έτσι ώστε να αντιστοιχεί προς το ουδέτερο πάντων του 2ου στίχου. Και τελικά είναι φυσικό να εκλάβουμε το δάκος δε ως το αντίθετο προς τό μεν σαφές. Άρα: (τό μέν σαφές ἄνθρωπος οὐδείς γνοίη ἄν πάντων γε πραγμάτων πέρι·) τό δέ δοξάζειν ἔστιν ἐπί πᾶσιν. «(Μια αξιόπιστη γνώση αναφορικά προς όλα τα αντικείμενα που συζητιόνται εδώ, ειδικά όσον αφορά τους θεούς, δεν είναι δυνατή στους ανθρώπους·) αλλά υπάρχουν (έγκυρες) αποδοχές που μπορούν να γίνουν αναφορικά με όλα τα πράγματα»(43) Κατά παρόμοιο τρόπο ο Ξενοφάνης χαρακτηρίζει όσα λέει στο απόσπ. Β35 όχι ως «ψευδαίσθηση» αλλά ως «πιθανά»: ταῦτα δεδοξάσθω μέν ἐοικότα τοῖς ἐτύμοισιν [= «ας γίνουν αυτά τα πράγματα αποδεκτά ως ευλόγως τείνοντα προς όσα είναι αληθή» - Σ.τ.Επ.].
Έτσι λοιπόν πρέπει να ερμηνευτεί το απόσπασμα Β34. Οι παρόμοιες προσθήκες στα παραθέματα του Άρειου Δίδυμου(44) και του Varro(45) παρέχουν μια νύξη για τα ευρύτερα συμφραζόμενα: «αλλά ο θεός έχει μια γνήσια γνώση ακόμα και των υπερβατικοί πραγμάτων». Ότι αυτοί οι στίχοι έστεκαν στην αρχή του βιβλίου(46), είναι σαφές από το περιεχόμενό τους και από το γεγονός ότι το ίδιο προκαταρκτικό ερώτημα εμφανίζεται ξανά και ξανά στην αρχή των διδακτικών βιβλίων. Ο Αλκμαίων ακολουθεί εγγύτατα τον Ξενοφάνη στην πρώτη πρόταση του δικού του βιβλίου:(47)
Περί τῶν ἀφανέων, περί τῶν θνητῶν, σαφήνειαν μέν θεοί ἔχοντι, ὡς δέ ἄνθρώποις τεκμαίρεσθαι.
[«Όσον αφορά τα μη εναργή πράγματα, όσον αφορά τα θνητά πράγματα: οι θεοί βλέπουν με σαφήνεια, αλλά οι άνθρωποι (είναι ικανοί μόνο για να) εικάζουν». - Σ.τ.Επ.].
Η συμφωνία στην έκφραση και στο περιεχόμενο δεν μπορεί να είναι τυχαία· ο Ξενοφάνης, ο εμπειριστής και κριτικός, έχει περιχαρακώσει την έκταση της εμπειρικής επιστήμης, και οι μεταγενέστεροι στοχαστές έμαθαν αυτόν τον διαχωρισμό απ’ αυτόν. Ο συγγραφέας του συγγράμματος Περί ἀρχαίης ἰητρικῆς τον ακολουθεί επίσης στο ξεκίνημα της πραγματείας του:(48)
οὐκ ἠξίουν αὐτήν [scil. ἰητρικήν] ἔγωγε καινῆς ὑποθέσιος δεῖσθαι, ὥσπερ τά ἀφανέα τε καί ἀπορεόμενα, περί ὧν ἀνάγκη, ἤν τις ἐπιχειρῇ τι λέγειν, ὑποθέσει χρῆσθαι, οἷον περί τῶν μετεώρων ἤ τῶν ὑπό γῆν· ἅ εἴ τις λέγοι καί γινώσκοι ὡς ἔχει, οὔτ’ ἄν αὐτῷ τῷ λέγοντι οὔτε τοῖς ἀκούουσι δῆλα ἄν εἴη, εἴτε ἀληθέα ἐστίν εἴτε μή· οὐ γάρ ἔστι, πρός ὅ τι χρή ἀνενέγκαντα εἰδέναι τό σαφές.
[«Σκέφτηκα ότι αυτή (δηλ. η ιατρική) δεν έχει ανάγκη από ένα καινούριο αξίωμα, όπως έχουν τα άλυτα μυστήρια, που απαιτούν κατ’ ανάγκην τη χρήση ενός αξιώματος, αν επιχειρήσει κάποιος να τα συζητήσει, π.χ. τα μυστήρια του ουρανού και των υπόγειων περιοχών. Εάν κάποιος επρόκειτο να εκφράσει τη γνώμη του για την κατάσταση τούτων, δεν θα ήταν σαφής ούτε στον ίδιο τον ομιλούντα ούτε στο ακροατήριο, είτε τα λεγόμενα ήταν αληθινά είτε όχι. Διότι δεν υπάρχει έλεγχος, η εφαρμογή του οποίου θα μπορούσε να επιφέρει σαφή γνώση». - Σ.τ.Επ]b
Με ένα άλλο νόημα απαντούν ο Ηράκλειτος (απόσπ. Β1) και ο Εμπεδοκλής (απόσπ. Β2 και Β4)(49) στο ίδιο ερώτημα σε παρόμοια σημεία των δικών τους βιβλίων και αυτοί ξεκινούν από την οξεία διάκριση ανάμεσα στο εμπειρικό και στο υπερεμπειρικό.
Τώρα είμαστε σε θέση να συλλάβουμε με σαφήνεια την κριτική-γνωσιολογική άποψη του Ξενοφάνη, και να συσχετίσουμε τη θέση του πάνω σ’ αυτό το πρόβλημα με την υπόλοιπη φιλοσοφία του, δηλαδή με τη διδασκαλία του περί θεού.
Ο Ξενοφάνης χαρακτηρίζει βέβαιη και εξαντλητική (σαφές) μόνο τη γνώση που είναι εμπειρικά θεμελιωμένη. Θεωρεί μόνο την ὄψιν και την ἱστορίην (για να χρησιμοποιήσουμε τις εκφράσεις του Ηροδότου)(50) ως αξιόπιστες. Αντίθετα η γνώμη δεν οδηγεί κατά την άποψή του σε γνήσια βεβαιότητα. Εντούτοις έκαμε και αυτής εντελώς ενεργητική χρήση. Παραδείγματος χάριν η εμπειρία ότι κάθε ανθρώπινη φυλή διαμορφώνει τους θεούς της καθ’ ομοίωσίν της, έγινε γι’ αυτόν αποδεικτικό στοιχείο του ότι ο θεός δεν μοιάζει διόλου με άνθρωπο, από καμιά άποψη.
Ακόμα και τα ζώα, εάν είχαν τα αναγκαία όργανα, θα διαμόρφωναν και θα ζωγράφιζαν ζωόμορφους θεούς. Κι έτσι όλα τα πολλαπλούς αντιφατικά κατηγορήματα της θεότητας, τα οποία κατάγονται από τον εδώ κόσμο, αλληλοαναιρούνται. Έτσι ο ακραίος εμπειρισμός γίνεται για τον Ξενοφάνη ένας βατήρας προς τη γνώση του υπερβατικού κατά την ιδιαιτερότητά του. Το απόλυτο δεν ανέχεται ανθρώπινους τρόπους παράστασης, ακριβώς διότι με τη βοήθειά τους συλλαμβάνεται ό, τι είναι γήινο. Ο Ξενοφάνης διαχωρίζει αυτές τις δύο περιοχές μεταξύ τους καθαρά και θεμελιακά. Απογυμνώνει τα ορατά ουράνια φαινόμενα από κάθε θεϊκότητα, και μάλιστα αφαιρεί απ’ αυτά τα φαινόμενα την αξιοπρέπεια και τη μονιμότητά τους καθώς και την ουράνια προέλευσή τους, όπως αφετέρου αρνείται να αναγνωρίσει στον θεό του κάθε δυνατότητα σύγκρισης με γήινα σώματα(51). Αρνείται επίσης ότι η θεότητα μιλά στους ανθρώπους με σημάδια και χρησμούς (απόσπ. Α52). Έτσι κατέστησε το χάσμα ανάμεσα στα εδώθε και στα εκείθεν αγεφύρωτο(52).
Όλα αυτά μπορούν να κατανοηθούν κάλλιστα ως προστάδιο της διδασκαλίας του Παρμενίδη, της διδασκαλίας περί δύο διαφορετικών κόσμων με δύο διαφορετικές γνωσιολογικές και οντολογικές αρχές. Αλλά ο Ξενοφάνης στέκεται σταθερά και σίγουρα μέσα στον εμπειρισμό του, λυπούμενος για το γεγονός ότι δεν μπορούμε να δούμε τον υπεραισθητό κόσμο και μπορούμε μόνο να ριψοκινδυνεύσουμε μέσα σ’ εκείνο τον κόσμο με εικασίες. Αντίθετα ο Παρμενίδης ξεκινά αντίστροφα, από τη βεβαιότητα του απόλυτου Είναι. Από εκείνη την πλεονεκτική θέση αποκαλύπτει κι ερμηνεύει τον εδώ κόσμο ως πλανερό κι επιφανειακό. Και αυτός μιλά για έγκυρη γνώμη (δοκοῦντα, δοκίμως, απόσπ. Β1, 31-32)· αλλ’ αυτή εξουσιάζει τον εμπειρικό κόσμο και μόνο αυτόν. Η εγκυρότητά της είναι περιορισμένη· με αυστηρό νόημα η γνώμη είναι λοιπόν ψευδής. Εντούτοις η γνώμη παρέχει μια αναγκαία φανέρωση του εδώ κόσμου, ο οποίος δα κατέχει μόνο μια περιορισμένη πραγματικότητα.
Όπως ακριβώς η πλήρης αλήθεια και το πλήρες Είναι είναι μεταξύ τους αδιάλυτα συνδεδεμένα, έτσι και η μισή αλήθεια και το μισό Είναι είναι μεταξύ τους συνδυασμένα μέσα στην αυστηρή αυτονομία αυτού που είναι δόκιμον. Καθώς ο Ξενοφάνης διαχώριζε τις δύο περιοχές, πίσω κι επάνω απ’ αυτόν τον σταθερά και σίγουρα πιστευόμενο, αυτόν τον στενό, ακατέργαστα μηχανικό κόσμο του γίγνεσθαι (απόσπ. Β29) και του παρέρχεσθαι διαισθάνθηκε έναν ευρύτερο και ανώτερο κόσμο, ο οποίος μαζί με το εμμενές περιελάμβα- νε και το υπερβατικό. Αντίθετα ο Παρμενίδης καταδίκασε τον κόσμο μας ως μειονεκτικότερο και κατώτερο, ως κόσμο που δεν μπορεί να υφίσταται ενόψει του απολύτου.
Πήγαινε: στην Αρχή της Σελίδας
Παραπομπες
(*) Τίτλος πρωτοτύπου: «Xenophanes’ Empiricism and His Critique of Knowledge” (αμερικανική συλλογή (1993), σο. 118-131). Copyright© 1955 C.H. Beck’sche Verlagsbuchhandlung (Oscar Beck). Από το βιβλίο του Hermann Frankel, Wege und Formen friihgriechischen Denkens: literarische und philosophiegeschichdiche Studien, εκδ. Franz Tietze, 3η έκδ. (Miinchen, C.H. Beck 1968). Η αρχική μορφή εκδόθηκε ως 2ο μέρος των «Xenophanesstudien», Hermes 60 (1925), 174-92. Στο βιβλίο Wege und Formen παραπέμπουμε εφεξής ουντομογραφικά ως Wuf. Μεταφράστηκε στα ελληνικά από τον Γιάννη Τζαβάρα με αντιπαραβολή προς την αγγλική μετάφραση των Matthew R. Cosgrove και Αλέξανδρου-Φοίβου Μουρελάτου. Αδεια για την ελληνική μετάφραση παραχώρησε ο οίκος C. Η. Beck’sche Verlagsbuchhandlung.
1. Όπως δείχνουν τα συμφραζόμενα, η σοφίη στο απόσπ. Β2.12 δεν σημαίνει την παρατηρητική κι ερμηνευτική σοφία του φιλοσόφου (η λέξη παίρνει αυτό το νόημα πολύ αργότερα), ή τις τέχνες του διαλεκτικά στοχαζόμενου, αλλά μάλλον εκείνη την ευφυΐα του απροκατάληπτου πρακτικού ανθρώπου, η οποία υποβοηθά το κράτος στην τάση προς εὐνομίην και ὄλβον.
2. Αυτή είναι περίπου η διατύπωση του ίδιου του Ξενοφάνη (απόσπ. Β28).
3. Δες απόσπ. Β30. Η μαρτυρία του Αέτιου (απόσπ. Α46), την οποία αυτός προσπαθεί να επικυρώσει παραθέτοντας το απόσπ. Β30, αναιρείται από το ίδιο τούτο απόσπασμα. Είναι ασφαλώς ορθό ότι ο Ξενοφάνης εξέλαβε τα μετεωρολογικά Φαινόμενα ως αποτελέσματα της ηλιακής θερμότητας (αποσπ. Α1· 19)· αλλ’ αυτός δεν δίνει έμφαση στον ήλιο ως υποτιθέμενη Αρκτικήν αιτίαν (ο ίδιος δα ο ήλιος είναι μόνο ένα προϊόν της θάλασσας), αλλά μάλλον στη θάλασσα ως πηγήν.
4. Πάνω σ’ αυτό δες Hermann Diels, «Lukrezstudien. II. III», Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin, Jahrgang 1920, 2-18.
5. Άραγε προέρχεται από τον Ξενοφάνη η θεωρία, που αξιοποιήθηκε από τον Ηρόδοτο (II, 24) και αναφέρεται από τον Λουκρήτιο (V, 637), σύμφωνα με την οποία η παρέκκλιση της τροχιάς των ουράνιων σωμάτων με την αλλαγή των εποχών προκαλείται από τους εποχιακά επικρατούντες ανέμους; Αυτή η θεωρία μπορούσε να έχει φθάσει στον Λουκρήτιο κατά τον ίδιο τρόπο, όπως εκείνη που αφορά την καθημερινή διαμόρφωση του ήλιου (δες την προηγούμενη υποσημείωση). Ο Λουκρήτιος επικαλείται την αναλογία των νεφών: Το ίδιο πρέπει τάχα να ισχύει για τον ήλιο και για όλα τα αστέρια. Σύμφωνα με τον Ξενοφάνη τα αστέρια είναι δα σύννεφα. Το ότι η καθημερινή τροχιά του ήλιου είναι ευθύγραμμη και μόνο κατ’ επίφαση κυρτή (απόσπ. A41a), συμπεραίνεται βέβαια από την αναλογία προς τις τροχιές των νεφών (Eduard Zeller, Die Philosophie der Griechen, I. Teil. Halite, 6η έκδ., εκδόθηκε από τον W. Nestle, Leipzig 1919, σελ. 668-69). —Πάνω στο ερώτημα της προέλευσης της θεωρίας του Ηροδότου σχετικά με τις πλημμύρες του Νείλου, δες W. Theiler, Zur Geschichte der teleologischen Naturbetrachtung bis auf Aristoteles, Basel 1925, σελ. 7.
6. Πάνω σ’ αυτή την ερμηνεία της Ξενοφάνειας θεωρίας της φύσης, δες Karl Reinhardt, Parmenides und die Geschichte der griechischen Philosophie, Bonn 1916, σελ. 144-50.
7. Δες Diels, όπ.π., και «IJber Xenophanes», Archiv fiir Geschichte der Philnxnrthie 10 Cl897V 530-35.
8. Απόσπ. Α42, έως τώρα ασυνήθιστα παρερμηνευμένο, π.χ. από τον Burnet. ECP, 2η έκδ., London 1908, σελ. 135, σημ. 4 [αλλά δες την 4η έκδ., London 1930, σελ. 123, σημ. 4 — Σ.τ.Επ.], και από τους Zeller-Nestle. σελ. 667, σημ. 2. Ο όρος παρέλκειν είναι η διατύπωση του σχολιαστή· κατά την εποχή του Αέτιου η λέξη έχει κανονικά αυτή τη σημασία, και τα συμφραζόμενα απαιτούν ακριβό'); αυτό το νόημα.
9. Χρηστόν (από το χρῆσθαι)· 2, 19 κ.ε.· 3, 1 ἀνωφελέας (δες Wuf, σελ. 179).
10. Απόοπ. Β18, με μια σαρκαστική νύξη κατά της παραδοσιακής έννοιας της κουλτούρας ως θεϊκής δωρεάς. Σχετικά με το υπέδειξαν, δες Ηροδότου I, 32, 9: ὑποδέξας ὄλβον ὁ θεός.
11. Δες Κ. Ziegler στον τόμο: Satura Viadrina altera: Festschrift zum 50 - jahrigen Bestehen des philologischen Vereins zu Breslau, Breslau 1921, σελ. 110-15.
12. Η μονοθεϊστική ιδέα είναι ζωντανή κατά πολλούς τρόπους στην πρώιμη Ελλάδα, από τον Όμηρο κι εξής- αλλά συνήθως συνυπάρχει φιλικά με τον πολυθεϊ- σμό. Μόνο με τον Ξενοφάνη θριαμβεύει ο Ένας θεός, ως εχθρός και νικητής, πάνω στο πλήθος των πολλών ατομικών μορφών.
13. Το απόσπ. Β17 πρέπει βέβαια επίσης να ερμηνευθεί ως ειρωνεία, πράγμα που δεν προκύπτει από τη μετάφραση του Diels («πευκοκλωνάρια» [Fichtenmaien]). Ο Ξενοφάνης αδράχνει την πιο χαμηλή μορφή λαϊκής πίστης, για να περιπαίξει όσο το δυνατό πιο αποτελεσματικά - ο εμπαιγμός αφορά την πίστη ότι τα ίδια τα κλαδιά των πεύκων είναι βάκχοι. Με αυτό τον τρόπο μάς προμήθευσε μια ενδιαφέρουσα εθνολογική μαρτυρία, με τη μεσολάβηση των λεξικογράφων που επισήμαναν το σχόλιο και το κατοχύρωσαν με τον στίχο
14. Απόσπ. Β1 {χοή, στ. 13· προχειρότερον, σι. 16)· 22 (χρή, σι. 1).
15. Η ένθερμη προσπάθεια του Reinhardt (Parmenides une die Geschichte..., σελ. 151-52) να προσαρμόσει στη συνολική εικόνα του Ξενοφάνη την ερμηνεία που έδωσε ο Diels στο επονομαζόμενο “σκεπτικιστικό” απόσπασμα, δείχνει την ανυπέρβλητη δυσκολία αυτού του ζητήματος. Η “έντονη προτίμηση του Ξενοφάνη για την πραγματικότητα από κάθε άποψη: εμπειρία, ενάργεια, λεπτομέρεια, λογικότητα, σκοπιμότητα” (σελ. 144) δεν μπορεί να συνδυαστεί με ένα “τρυφερό σκεπτικισμό”, εξαιτίας του οποίου “ο άνθρωπος μπορεί πάντα να συμβουλεύει και να εκφέρει μια γνώμη”.
a [a. Ο Frankel παραπέμπει εδώ στις πρώτες τέσσερις εκδόσεις των Fragmente der Vorsokratiker. Στις εκδόσεις που αναθεωρήθηκαν από τον Walther Kranz, 5η και επόμενες (εδώ συντομογραφικά DK), το κείμενο και η μετάφραση των στίχων, που παρατίθενται εδώ από τον Frankel, έχουν αναθεωρηθεί - Σ.τ.Επ.].
16. Με τις ητακιστικές παραλλαγές οἶδεν και εἶδεν. Η πρώτη από τις δυο θα ήταν επικίνδυνη, εάν δεν γινόταν ανώδυνη εξαιτίας της μετρικής φόρμας του κειμένου.
17. Σε παρόμοια χαρακτηριστικά παραπέμπει ο Wolfgang Krause, “Die Entwicklung einer alten elliptischen Konstruktion in den indogermanischen Sprachen”, Zeitschrift fur vergleichende Sprachforschung 52 (1924), 246. Δες επίσης Frankel, Wuf, σελ. 47, σημ. 1. (Μια πληρέστερη έρευνα θα ήταν επιθυμητή). Γι’ αυτό τον λόγο, στην περίπτωση του αποσπ. 1 του Ξενοφάνη δεν μπορούμε ν’ ακολουθήσουμε τον Karsten, ο οποίος χρησιμοποιεί τη διόρθωση (που επέφερε ο G. Hermann) ἀγαθόν στον στ. 1, για να εξαρτήσει ολόκληρη την τετράστιχη περίοδο από αυτή την τελευταία της λέξη.
18. Ενδεχομένως τα προηγούμενα συμφραζόμενα έδιναν ήδη στο σαφές μια συγκεκριμένη αναφορά κι ένα περιεχόμενο, το οποίο κατόπιν ξαναπεριγράφεται με το ἀμφί θεῶν κτλ.
19. Δεν χρειάζεται να εισδύσω περισσότερο σ’ αυτό το θέμα, αφού ο Bruno Snell στο: Die Ausdriicke fur den Begriff des Wissens in der vorplatonischen Philosophic, Philologische Untersuchungen 29, Berlin 1924, σελ. 25, ενσωμάτωσε στην αντίστοιχη συζήτηση την ερμηνεία που έδωσα σ’ αυτό το απόσπασμα.
20. Στα γοτθικά η λέξη witwops, η οποία αντιστοιχεί συλλαβή προς συλλαβή με το εἰδώς, σημαίνει «μάρτυρας» (σύγκρινε στ’ αγγλικά: witness). Από την ελληνική γραμματεία πρέπει να παραπέμψουμε προπάντων στην 7λιάόα Β 485-6, όπου μια γνώση αποκτώμενη από κοινοποίηση ενός άλλου χαρακτηρίζεται ρητά ως μη-εἰδέναι· μόνο μέσω του παρεῖναι φθάνει κανείς στο εἰδέναι. Σχετικά με το οΐόα ως «είμαι μάρτυρας» και τα αντίστοιχα παράγωγα (συμπεριλαμβανομένης της ιστορίας) από την αρχαιότερη και στενότερη σημασία του οἶδα, δες τη μελέτη του Snell που αναφέρεται στην προηγούμενη υποσημείωση.
21. Ο στενός δεσμός ανάμεσα στα δύο χωρία καθιστά αναμφίβολο όχι ο Πλάτων έχει κατά νου το χωρίο μας, μολονότι δεν θέτει το ερώτημά του ως παράθεμα και μολονότι αυτό το ερώτημα νοείται κάπως διαφορετικά.
22. Ο Πλάτων λύνει την ἀπορίαν υποθέτοντας ένα «βλέπειν» - σύγκρινε το ἴδεν του Ξενοφάνη - που προηγείται της τωρινής ζωής (81c).
23. Όπως ο Σέξτος (7, 52) το πραγματεύεται λεπτομερειακά: «Φαντάσου ένα σκοτεινό κτίριο που κρύβει πολλούς θησαυρούς, και μέσα σ’ αυτό ανθρώπους που ψάχνουν για χρυσάφι. Θα συμβεί το εξής: καθένας απ’ αυτούς θα αρπάζει τα αντικείμενα που βρίσκονται μέσα στο κτίριο, και θα πιστεύει ότι αυτός κρατά στα χέρια το χρυσάφι. Αλλά κανένας απ’ αυτούς δεν θα είναι βέβαιος ότι βρήκε το χρυσάφι, ακόμα και αν κατά τύχη το βρήκε πράγματι. Έτσι και το στίφος των φιλοσόφων ήρθε σ’ αυτό τον κόσμο σαν μέσα σ’ ένα μεγάλο σπίτι, για να βρει την αλήθεια, και όποιος την συνέλαβε, θα δυσπιστεί για την επιτυχία του».
24. Δες Ηροδότου III, 98, 2: τῶν γάρ ἡμεῖς ἴδμεν, ταῶν καί πέρι ἀτρεκές τι λέγεται· III, 115: ἔχω οὐκ ἀτρεκέως λέγειν, οὔτε γάρ ἔγωγε ἐνδέκομαι κτλ. Οὔτε . . . οἶδα . . . τοῦτο δέ οὐδενός αὐτόπτεω γενομένου οὐ δύναμαι ἀκοῦσαι IV, 16, 1: οὐδείς οἶδε ἀτρεκέως . . . οὐδενός γάρ δή αὐτόπτεω εἰδέναι φαμένου δύναμαι πυθέσθαι.
25. Για το αὐτός (ή ἐγώ) οἶδα, «γνωρίζω από (δική μου ή αξιόπιστα διαβιβασμένη σ’ εμένα) μαρτυρία», δες περαιτέρω π.χ. Όδυσσ. α 216-7: ἐγώ γε οὐκ οἶδα, οὐ γάρ πώ τις ἑόν γόνον αὐτός ἀνέγνω· Ηροδότου II, 23· Θρασύμαχο, DK 85 Β1 στο τέλος: ὁπόσα μέν οὖν ἐπέκεινα τῆς ἡμετέρας γνώμης ἐστίν κτλ. . . . ὁπόσα δέ αὐτοί ἐπεῖδον οἱ πρεσβύτεροι, ταῦτα δέ παρά τῶν εἰδότων πυνθάνεσθαι.
26. Το πώς πρέπει να κατανοηθεί η λέξη στην Ἰλιάδα Ξ 196 (= Ίλιάδος Σ 427, Όδυσσ. ε 90), παραμένει αβέβαιο· ίσως «πραγματικό» σε αντίθεση προς το «φανταστικό/αδύνατο».
27. Φαίνεται ότι ο Πίνδαρος εννοεί το αντίθετο του τετελεσμένον εἰπεῖν, όταν στους Όλυμπ. 2, 86-87 μιλά για το ἄκραντα γαρύ(ειν) των ατάλαντων ποιητών, σε αντίθεση προς τον εαυτό του, ο οποίος είναι πολλά εἰδώς φυᾷ.
28. Παραδείγματος χάριν (Ἰλιάδ. ΙΙ 609, Ο 581).
29. Το ότι τύχη σημαίνει «επιτυγχάνειν» έχει τονισθεί επανειλημμένα από τον Wilamowitz.
30. Δες περαιτέρω στον Αισχύλο, ’Αγαμέμνων 1233, Χοηφόροι 418.
31. Σύγκρινε το μᾶλλον βούλεσθαι· το διορθωτικό μᾶλλον· μάλιστα = «πολύ σωστά, μάλιστα»· εκατόν μάλιστα = «ο αριθμός 100 εγγίζει πλησιέστατα το σωστό, περίπου 100».
32. Είναι όμως επίσης δυνατό, όπως στον Πλάτωνα να συνδεθεί η έκφραση τά μάλιστα με το εἰ καί: «μολονότι εντελώς, έστω και αν τόσο πολύ». Η διαφορά δεν είναι μεγάλη.
33. Όπως συνηθίζεται στον αρχαϊκό λόγο, τούτο παραμένει άρρητο (δες Wuf, σελ. 63, σημ. 2).
34. Το τετελεσμένον δεν συμβιβάζεται με την προσθήκη, όπως θα έκανε τό ὄν (εἰπών).
35. Η λέξη σαφές ενώνει την έννοια της πληρότητας ώς τις λεπτομέρειες, με την έννοια της αξιόπιστης, πιστής και ανόθευτης σύλληψης (σύγκρ. π.χ. Πλάτωνος Πολιτεία 478c) και την απόδοση του αντικειμένου.
36. Η λέξη «άνθρωπος» [= ἀνήρ\ είναι τονισμένη, όπως τονίζεται και το θνητοῖσι στο απόσπ. Β36. Ο Ξενοφάνης μιλά για τα όρια της ανθρώπινης εμπειρίας.
37. Με τη λέξη εἰδώς νοείται εδώ μια γνήσια γνώση βασισμένη σε εμπειρικές παρατηρήσεις.
38. Είναι επίσης δυνατό να συνταχθεί αλλιώς το τέλος της πρότασης: «όπως και (αναφορικά) προς όσα ισχυρίζομαι για όλα τα πράγματα». Οπωσδήποτε όμως οι προηγούμενες λέξεις ἀμφί θεῶν τε καί δείχνουν ότι το νόημα δεν μπορεί να είναι: «όλα όσα ισχυρίζομαι είναι μη διαπιστώσιμα» = «τίποτε απ’ αυτά δεν είναι διαπιστώσιμο», αλλά μάλλον : «δεν είναι όλα διαπιστώσιμα». Διότι ο υπεραισθητός κόσμος των θεών, σε σχέση προς τον οποίο ένας απλός άνθρωπος δεν μπορεί να διατυπώσει ισχυρισμούς αξιόπιστους (δηλ. βασισμένους σε αισθητηριακές αντιλήψεις), δεν μπορεί - ενόψει της μη δυνατότητας για έρευνα - να εξομοιωθεί με όλα τα άλλα πράγματα, αλλά μόνο με πολλά άλλα πράγματα.
39. Δες Zeller-Nestle, σελ. 672, σημ. 5, για τις μαρτυρίες· επιπλέον DK 21 Α35: ἠπορηκότα περί πάντων.
40. Και ως σχόλιο στο : Καλλιμάχου απόσπ. 224 (Pfeiffer) τῷ γ’ ἐμῷ δόκῳ, εξηγούμενη ως δόκησις και ὑπόληψις (δηλ. «κατά τη γνώμη μου»),
41. Η έννοια του «ελέγχου» σ' αυτή τη συνάφεια πρωτοεγείρεται με το παραγωγό δοκιμάζειν: «διαπιστώνω την αποδεκτότητα, υπόκειμαι σε μια διαδικασία έγκρισης». Έτσι, αν εκληφθεί αυστηρά, το δοκίμως στο απόσπ. Β1.32 του Παρμενίδη δεν μπορεί να μεταφρασθεί «δοκιμασμένα».
42. Θα περιμέναμε κάποιο δέγμα - και ίσως δόγμα με εξομοίωση προς τις άλλες λέξεις;
43. Και ο Burnet εκλαμβάνει το ημιστίχιο όχι ως έκφραση παραίτησης ή απελπισίας, αλλά ελπίδας και περιορισμένης εμπιστοσύνης: «αλλά όλοι είναι ελεύθεροι να εικάζουν». Ελάχιστα συγκρίσιμη είναι η πλατωνική ορθή δόξα σε αντιπαράθεση προς την επιστήμην.
44. Στον Στοβαίο II, 1, 17: ὡς ἄρα θεός μέν οἶδε τήν ἀλήθειαν, δόκος δ’ ἐπί πᾶσι τέτυκται.
45. Στον Αυγουστίνο, De civit. dei 7,17: Hominis est enim haec opinari, Dei scire.
46. Δες Reinhardt, Parmenides..., σελ. 118, ο οποίος αναφέρει και τον Αλκμαίωνα.
47. DK 28 B1.
48. Ο καθηγητής Pohlenz μού επέστησε ευγενέστατα την προσοχή σ’ αυτό το χωρίο. [b. Ιπποκράτης (εκδ. από τον Heiberg) I, σελ. 36, 15 κ.ε. (= W.H.S. Jones, Philosophy and Medicine in Ancient Greece, Bulletin of the History of Medicine, Supplement No. 8, Baltimore 1946, σελ. 50). Διαβάζω καινής (όπως ο Frankel) και όχι κενής- κατά τα λοιπά η μετάφραση συμπίπτει με αυτήν του Jones, σελ. 65. - Σ.τ.Επ.].
49. Σχετικά με την άθραυστη συνέχεια των αποσπ. Β2 και Β4, σύγκρ. Hermann Frankel, “Homerische W5rter”, ΑΝΤΙΔΩΡΟΝ: Festschrift fur Jacob Wackernagel, Gottingen 1923, σελ. 276 κ.ε. - O Varro παραθέτει επίσης την επιφύλαξη του Ξενοφάνη στην αρχή του τρίτου βιβλίου του σχετικά με τους θεούς - ακριβώς εκείνου του βιβλίου, στο οποίο αυτός δεν μιλά πια για την υπαρκτή σ’ αυτόν πίστη και τη θρησκεία, αλλά επιχειρεί μια φιλοσοφική επανερμηνεία.
50. Οι δύο χρησιμοποιούνται μαζί στο II, 99, 1.
51. Αυτή είναι, βέβαια, μια μάλλον σύγχρονη διατύπωση. Ο ίδιος ο Ξενοφάνης αρκείται στο ν’ αρνηθεί ότι ο θεός διαθέτει σημαντικές ιδιότητες των σωματικών όντων (τη σύνθεση από ειδικά διαφοροποιημένα όργανα, τη μετακίνηση), και αντ’ αυτών του αποδίδει κάποιες καθολικές ιδιότητες και μια καθαρά πνευματική δραστηριότητα.
52. Δες Reinhardt, Parmenides..., σελ. 116-18.
Βιβλιογραφια
G. S. KIRK / J. E. RAVEN / MALCOLM SCHOFIELD, Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, Μετάφραση Δημοσθένη Κούρτοβικ,εκδ.ΜΙΕΤ, Αθήνα,1988, 2006(4η εκδοση),σελ.171-189
Μαυράκης Νίκος, Ανατολικές επιρροές στην ελληνική σκέψη και τον δυτικό πολιτισμό. Σοκόλης, (Αθήνα 2016), σσ. 294-297,
Άννα Κελεσίδου-Γαλανού, «Λέγειν-ειδέναι στους Ξενοφάνη και Παρμενίδη». Φιλοσοφία 15-16 (1985-86), 172-184.
Αντώνιος Μάρκος, «Η λήθη των κοινωνικών ‘στάσεων’ ως πολιτική αρετή κατά τον Ξενοφάνη». Πλάτων 41 (1989), 93-100.
Σοφία Κ. Βουδούρη, «Η Ξενοφάνεια ηθική και κοινωνικοπολιτική διανόηση», Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση, τόμος 26, τεύχος 77 (Μάιος 2009), σελ. 83-92
Heitsch, E., 1983, Xenophanes: Die Fragmente, Munich and Zurich: Artemis Verlag (in German)
Lesher, J.H., 1992, Xenophanes of Colophon: Fragments: A Text and Translation with Commentary, Toronto: University of Toronto Press
Schäfer, C., 1996, Xenophanes von Kolophon: ein Vorsokratiker zwischen Mythos und Philosophie, Stuttgart: B.G. Teubner (in German)
Barnes, J. 1979, The Presocratic Philosophers: Volume I (Chapter 5), London, Henley, and Boston: Routledge and Kegan Paul, 82-99.
Classen, C.J., 1989, “Xenophanes and the Tradition of Epic Poetry” in Boudouris, K.J., ed. Ionian Philosophy, Athens: International Association for Greek Philosophy: International Center for Greek Philosophy and Culture, 91-103
Diels, H. and W. Kranz, 1952, Die Fragmente der Vorsokratiker (in three volumes), 6th edition, Dublin and Zurich: Weidmann, Volume I, Chapter 21, 113-39 (ελληνικά κείμενα των αποσπασμάτων και testimonia με μεταφράσεις των αποσπασμάτων). Finkelberg, A., 1990, “Studies in Ξενοφάνης,” Harvard Studies in Classical Philology, Volume 93, 104-67
Fränkel, H., 1925, “Xenophannestudien,” Hermes, Vol. 60, 174-92; reprinted in Fränkel, 1968, Wege und Formen frügriechischen Denkens, 3rd edition, Munich: C.H. Beck Verlag. Μέρος αυτού του άρθρου μεταφράστηκε από τον M.R. Cosgrove ως “Xenophanes' Empiricism and His Critique of Knowledge” in A.P.D. Mourelatos, ed., 1974, The Pre-Socratics, Garden City, N.Y.: Anchor Press/Doubleday, 118-31
Guthrie, W.K.C., 1962, A History of Greek Philosophy, Volume I (Chapter 6), Cambridge: Cambridge University Press, 360-402
Kirk, G.S., J.E. Raven, and M. Schofield, 1983, The Presocratic Philosophers, 2nd edition, (Chapter 5), Cambridge: Cambridge University Press, 163-80.
Ξενοφάνης-Άπαντα,μτφρ. Άννα Κελεσίδου, εκδ. Κάκτος,Αθήνα,1997
G.S.Kirk/J.E.Raven/M.Schofield,"Die vorsokratischen Philosophen", (μτφρ. από τα αγγλ. στα γερμ.): Karlheinz Hülser, εκδ. J.B.Metzler, Stuttgart-Weimar,1994/2001 (για την αγγλική έκδοση: Cambridge University Press 1957,1983) σσ.178-197.
Γρηγ. Φιλ. Κωσταράς, "Φιλοσοφική Προπαιδεία", Αθήνα, 1991/2000, σσ.180-196.
Luciano De Crescenzo,"Geschichte der griechischen Philosophie", (μτφρ. από τα ιταλικά στα γερμ) Linde Birk, εκδ. Diogenes, Zürich,1985/1988, σσ. 63-118.
Hans Joachim Störig, "Kleine Weltgeschichte der Philosophie", εκδ. Fischer Taschenbuch Verlag GmbH (überarbeitete Neuausgabe), Frankfurt am Main, 2. Auflage: April 2000 (Verlag W.Kohlhammer, 1950-1999,Stuttgart) σσ.142-157.
Peter Kunzmann, Franz-Peter Burkard, Franz Wiedmann,"dtv-Atlas Philosophie", εκδ. Deutscher Taschenbuch Verlag GmbH& Co.KG, München, 7. überarbeitete und erweiterte Auflage Februar 1998 (1. Auflage Oktober 1991) σελ. 33.
Κυριάκος Σ. Κατσιμάνης-Ευάγγελος Ν. Ρούσσος, "Φιλοσοφία (Γ'Λυκείου)", ΟΕΔΒ, Αθήνα,1994, σσ. 17-27.
George Thomson,"Die ersten Philosophen",ins Deutsche übertragen von Hans-Georg Heidenreich† und Erich Sommerfeld, εκδ. Akademie-Verlag GmbH, Gesamtherstellung: Druckhaus ‘Maxim Gorki’-Altenburg DDR (αγγλική έκδοση: Studies in Ancient Greek Society, Vol.II,’ The First Philosophers’ Lawrence and Wishart Ltd., London,1955/1961), Berlin W,1961, σσ. 251-253. Πρβλ. G.S. Kirk/J.E. Raven/M. Schofield, σελ.189
Πηγες
[1] "ΕΚΗΒΟΛΟΣ", Jean Brun
[2] "ΕΚΗΒΟΛΟΣ", Αλέξα Τσερώνη
[3] "ΕΚΗΒΟΛΟΣ", Hermann Frankel
[4] "Wikipedia"
Η εφαρμογη μας για το κινητο σου
Κατέβασε και εσύ την εφαρμογή μας για το κινητό σου "Ancient Greece Reloaded"