Εμπεδοκλης ο Ακραγαντινος (495 π.Χ. - 435 π.Χ.)
Διαβάστε ακόμη: Προσωκρατική φιλοσοφία
Ο Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος (495 π.Χ. - 435 π.Χ.) ήταν αρχαίος Έλληνας πυθαγόρειος φιλόσοφος, ένας από τους σπουδαιότερους αντιπροσώπους της προσωκρατικής ελληνικής φιλοσοφίας, φυσικός, μηχανικός, εφευρέτης, ιατρός, μουσικός και ποιητής.
Γεννήθηκε το 495 π.Χ. στον Ακράγαντα και πέθανε το 435 π.Χ. , μια ελληνική αποικία της Σικελίας και ήταν ο φιλόσοφος που οραματίστηκε μια από τις σπουδαιότερες ιδέες του 21ου αιώνα. Πρόκειται για την θεωρία του Big Bang ή αλλιώς της μεγάλης έκρηξης του σύμπαντος.
Ο Εμπεδοκλής είναι μια από τις πιο σαγηνευτικές προσωπικότητες της αρχαίας φιλοσοφίας. Ήταν πολιτικός και ρήτορας, προφήτης και μάγος, θεραπευτής και επιστήμονας, ιερέας και φιλόσοφος. Στο πρόσωπό του συνυπήρχαν ο μύστης των ορφικών μυστηρίων, αλλά και ένας δεινός επιστημονικός στοχαστής. Οι σύγχρονοί του έδειχναν τεράστιο σεβασμό στο πρόσωπό του φτάνοντας στο σημείο να του προτείνουν να γίνει βασιλιάς στην πόλη του, όμως εκείνος αρνήθηκε.
Η ζωή του είναι γεμάτη από απόκρυφες ιστορίες και θαύματα που αγγίζουν τα όρια του μύθου. Λέγεται ότι επανέφερε νεκρούς στη ζωή, ότι μπορούσε και ήλεγχε τον καιρό και ότι θεράπευε τις ασθένειες και τα γηρατειά, την οποία τροφή γι αυτές τις ιστορίες έδινε και ο ίδιος καθώς υποστήριζε πως ήταν ένας Θεός που περιφέρονταν μεταξύ των θνητών απολαμβάνοντας έτσι τις τιμές που του αρμόζουν. Ο θάνατός του έλαβε και αυτός μυθικές διαστάσεις, με διάφορους φανταστικούς τρόπους θανάτου. Γεγονός είναι πάντως πως γύρισε ολόκληρη την Σικελία για να διαδώσει την φιλοσοφία του και οι άνθρωποι στις πόλεις που πήγαινε τον αντιμετώπιζαν με δέος και θαυμασμό, ζητώντας την συμβουλή του, καλώντας τον να προφητέψει το μέλλον ή και να θεραπεύσει κάθε είδους ασθένεια.
Αυτός όμως είχε ταξιδέψει στην Σικελία για να μεταφέρει ένα μήνυμα ειρήνης, άρνησης κάθε είδους βίας και σωτηρίας έτσι ώστε ο άνθρωπος να μπορέσει να σώσει την ψυχή του.
Η ψυχή ήταν για τον φιλόσοφο η ουσία της επίγειας ζωής του ανθρώπου. Αναγνώριζε την ψυχή ως έναν θεϊκό δαίμονα, δηλαδή ένα πνεύμα (άλλωστε στα αρχαία ελληνικά δαίμονας = πνεύμα) που έχει εξαναγκαστεί να ζει μέσα στο σώμα ενός ανθρώπου, ζώου ή και φυτού εξαιτίας ενός παλαιότερου παραπτώματος που έχει διαπράξει. Είναι το θεϊκό μερίδιο που έχουν όλοι οι άνθρωποι μέσα τους και που σκοπό έχουν να το απελευθερώσουν από τον κύκλο των μετενσαρκώσεων. Το σώμα μας και η παρούσα ζωή εκλαμβάνονταν ως μια φυλακή της ζωής. Ο Εμπεδοκλής ανήκε στους φιλοσόφους εκείνους που πίστευαν στην μετενσάρκωση (μαζί και οι Πυθαγόρας και Πλάτωνας), στην ιδέα δηλαδή ότι ο κάθε άνθρωπος έχει ζήσει και άλλες ζωές πριν αυτή και θα ζήσει και άλλες με σκοπό να φτάσει στην τελειοποίηση της ψυχής του.
Η ιδέα της μετενσάρκωσης προέρχεται από την σπουδαία μυστηριακή και φιλοσοφική παράδοση του Ορφισμού, στην οποία και είχε μυηθεί ο φιλόσοφός μας. Πίστευε πως η γήινη ζωή αποτελεί μια εξορία τους πνεύματός μας από το θεϊκό επίπεδο, μια τιμωρία δηλαδή. Η σωτηρία της ψυχής και η επιστροφή της στην θεότητα μπορεί να επιτευχθούν μόνο μέσα από την ασκητική και ενάρετη ζωή, την προσφορά προς τους άλλους και αποφυγή κάθε μορφής βίας. Συνεπώς η θρησκεία του απαγόρευε τις θυσίες ζώων στις θρησκευτικές τελετές και αυτό γιατί υποστήριζε πως σε οποιοδήποτε ζώο μπορούσε να κατοικεί η ψυχή οποιουδήποτε ανθρώπου.
Ο Θαλής πίστευε πως όλα προέρχονται από το νερό, ο Ηράκλειτος πίστευε από την φωτιά και ο Αναξιμένης πίστευε πως όλα προέρχονταν από τον αέρα και κάπου τότε εμφανίζεται ο Εμπεδοκλής που ακυρώνει τις προαναφερθείσες απόψεις και αναφέρει πως οι απόψεις περί μόνο ενός στοιχείου πρέπει να εγκαταλειφθούν. Συμπέρανε ότι η βάση του κόσμου αποτελείται και από τα τέσσερα κλασικά στοιχεία (τα «ριζώματα»), δηλαδή την φωτιά, το νερό, τον αέρα και την γη. Έτσι κάθε αντικείμενο της πραγματικότητας μας προκύπτει από την σύνθεση αυτών των τεσσάρων στοιχείων.
Αυτά τα τέσσερα αποτελούσαν τις αρχές του, οι ποίες πίστευε ότι συντελούν στην δημιουργία των πάντων. Εδώ και πολλά χρόνια η επιστήμη της μεταφυσικής ή οντολογίας μελετά αυτές τις αρχές ή ακόμα γενικότερα τα πρώτα στοιχεία από τα οποία προέρχονται τα πάντα και στα οποία καταλήγουν τα πάντα. Σύμφωνα με τον Εμπεδοκλή, όλα όσα βλέπουμε γύρω μας είναι διαφορετικές προσμίξεις αυτών των τεσσάρων στοιχείων, άρα δεν ισχύει το ότι όλα αλλάζουν καθώς οι οντολογικές αρχές (φωτιά, νερό ,αέρας, γη) παραμένουν αναλλοίωτες. Αυτή η φιλοσοφία του Εμπεδοκλή επηρέασε τον τρόπο που κατανοούσε το σύμπαν ολόκληρος ο δυτικός κόσμος έως και τον 18ο αιώνα. Για 2500 χιλιάδες χρόνια, λοιπόν, η ανθρωπότητα είτε το γνώριζε είτε όχι, έβλεπε τον κόσμο μέσα από τα μάτια του Εμπεδοκλή.
Οι βασικές δυνάμεις που μετακινούν τα τέσσερα βασικά στοιχεία, για τον Εμπεδοκλή είναι δύο, η αγάπη («φιλότης») και η διαμάχη («νείκος»). Η αγάπη είναι εκείνη που φέρνει κοντά όλα τα πράγματα, ενώ η διαμάχη είναι εκείνη που τα χωρίζει. Σημαντικό είναι το γεγονός ότι στον 21ο αιώνα η επιστήμη κάνει την ίδια διάκριση που έκανε και ο Εμπεδοκλής, χωρίζοντας τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της πραγματικότητας σε δύο κατηγορίες στα στοιχεία (quarks) και τις δυνάμεις (βαρύτητα, ηλεκτρομαγνητισμός, ασθενής πυρηνική, ισχυρή πυρηνική) μόνο που τώρα γνωρίζουμε ότι τα στοιχεία είναι διαφορετικά μεταξύ τους και οι δυνάμεις είναι φυσικά διαφορετικές.
Έτσι η σύγχρονη Φυσική υποστηρίζει πως με τα στοιχεία και τις δυνάμεις μπορεί να εξηγήσει όλα τα φυσικά φαινόμενα, κάτι που αποδεικνύει πως η σκέψη του Εμπεδοκλή ήταν πολύ μπροστά από την εποχή του. Πάντως η αγάπη και η διαμάχη για τον φιλόσοφό μας δεν ήταν μόνο οι κοσμικές αρχές, αλλά και οι δυνάμεις που επικρατούν μέσα στην ψυχή και την κοινωνία του ανθρώπου. Έτσι η θεώρησή του, εκτός από κοσμολογική σημασία, έχει και μεγάλη ηθική και πολιτική (διχόνοιες ή συμμαχίες μέσα στις ανθρώπινες κοινωνίες) σημασία.
Θεώρησε ότι αρχικά το σύμπαν ήταν μια συμπιεσμένη και ακίνητη σφαίρα που δημιουργήθηκε από την δύναμη της αγάπης και όταν αργότερα επενέβη η δύναμη της διαμάχης ή σφαίρα αυτή εξεράγει και άρχισε να επεκτείνεται και από αυτή την έκρηξη ξεκίνησε η δημιουργία του σύμπαντος όπως σήμερα το γνωρίζουμε. Η ιδέα αυτή είναι πολύ συγγενής με την ιδέα του 21ου αιώνα, το Big Bang, που λέει πως το σύμπαν με τους πλανήτες, τα αστέρια κλπ. δημιουργήθηκε μετά από μια τέτοια έκρηξη και κατόπιν άρχισε να επεκτείνεται.
Ο Εμπεδοκλής υποστήριξε όχι μόνο ότι σύμπαν διαστέλλεται και μεγαλώνει διαρκώς, αλλά και ότι κάποτε θα αρχίσει και πάλι να συστέλλεται και να μικραίνει, δηλαδή ότι θα επιστρέψει στην αρχική κατάσταση της σφαίρας. Και αυτή η άποψη συμφωνεί με την άποψη της σύγχρονης Φυσικής που λέει πως το σύμπαν συνεχώς διαστέλλεται και συστέλλεται.
Επιπλέον, είναι ο πρώτος που προτείνει την άποψη πως η μορφή των πλασμάτων και τον αντικειμένων του κόσμου είναι αποτέλεσμα φυσικής εξέλιξης, κάνοντας του αιώνες πριν τον Δαρβίνο. Στο ερώτημα, λοιπόν, γιατί ο κόσμος έχει αυτά τα πλάσματα που έχει, απαντά ότι αυτά κατόρθωσαν να επιβιώσουν και προσαρμόστηκαν καλύτερα στο περιβάλλον τους.
Μάλιστα σημειώνει πως στην αρχή του σύμπαντος δημιουργήθηκαν περίεργα όντα όπως άνθρωποι με κεφάλι βοδιού, πλάσματα ερμαφρόδιτα και άλλα παρόμοια τερατάκια που όντας «άλλα αντί άλλων» δεν μπόρεσα να επιβιώσουν και έτσι δημιουργήθηκε σταδιακά ο άνθρωπος και τα άλλα γνωστά μας πλέον πλάσματα. Πάντως ο Δαρβίνος σημείωσε ότι: «…η έρευνά μου είναι τόσο παλιά που πάει πίσω στον Εμπεδοκλή…».
Έργα
Ξέρξου διάβασις, ή Περσικά. (έμμετρη εξιστόρηση εκστρατείας του Ξέρξη). Κατά παράδοση (Διογ. Λαέρτ. 8,57) το έργο αυτό κάηκε από την αδελφή του επειδή ήταν ατελείωτο.
Προοίμιον εις Απόλλωνα, και αυτό κάηκε από την αδελφή του ή κόρη του, πιθανώς ήταν ύμνος που προσομοίαζε τον Απόλλωνα με τον Ήλιο.
Τραγωδίαι. Ο Ιερώνυμος μαρτυρεί ότι είχε δει χειρόγραφα 43 τραγωδιών. Ο Νεάνθης ο Κυζικηνός μαρτυρεί για 7. Ο Ηρακλείδης αποδίδει τις τραγωδίες σε έναν συνονόματο του Εμπεδοκλή που σύμφωνα με την Σούδα, ήταν εγγονός του φιλοσόφου.
Ποιητικοί Λόγοι και Ιατρικός λόγος. Έργα σε πεζό λόγο "καταλογάδην". Περί αυτών ουδεμία άλλη πληροφορία υπάρχει.
Περί φύσεως των όντων. Σε δύο βιβλία των 2000 στίχων. Από αυτούς έχουν διασωθεί μόνο 340. Το ποίημα αυτό εμιμήθηκαν οι Λατίνοι Λουκρήτιος και Βάρρων.
Καθαρμοί. Ποίημα εξιλαστικού χαρακτήρα που μοιάζει των Ορφικών. Κατά πληροφορία του Δικαιάρχου, που διέσωσε ο Αθήναιος (Δειπνοσοφ.14) αυτό απαγγέλθηκε παρουσία του Εμπεδοκλή στα "Ολύμπια" από τον ραψωδό Κλεομένη. Από τους 1000 στίχους των "Καθαρμών" έχουν διασωθεί μόνο 100.
Επιγράμματα. Αναφέρονται δύο αποδιδόμενα στον Εμπεδοκλή, ένα για τον μαθητή του Παυσανία και το άλλο για τον Ακραγαντινό γιατρό Άκρωνα. Αμφότερα όμως θεωρούνται ως νόθα.
Στην Παλατινή Ανθολογία (ΙΧ 569) σώζονται δύο ποιητικά αποσπάσματα του Εμπεδοκλή.
Κοσμογονία
Όπως συμβαίνει και με τον Παρμενίδη, ο Εμπεδοκλής απορρίπτει τη γένεση και τη φθορά. Στη θέση τους χρησιμοποιεί δύο άλλες έννοιες που τις περιγράφει ως μείξη (γέννηση) και χωρισμός (φθορά) «αγέννητων στοιχείων». Κρατά το μηδέν έξω από τον κόσμο και ανάγει την γέννηση του κόσμου και τις κοσμικές μεταβολές σε τέσσερις θεμελιώδεις υποστάσεις, ισοδύναμες μεταξύ τους.
Αυτές οι υποστάσεις, όμοιες με το εόν του Παρμενίδη είναι τα «ριζώματα», δηλαδή η γη, το νερό, η φωτιά και ο αέρας. Τα ριζώματα, αντίθετα από τα φυσικά στοιχεία δεν χάνουν την ταυτότητά τους. Οι δε μεταξύ τους σχέσεις διέπονται από την επιδραση δύο κοσμικών δυνάμεων, που είναι επίσης αγέννητες και αιώνιες, της φιλότητας, (έλξης και συνένωσης) και του νείκους, (έχθρας διάσπασης και διάλυσης).
Κοσμολογία
Στην κοσμολογία του περιγράφει το κοσμικό γίγνεσθαι ως αιώνια κυκλική πορεία. Τα δύο ορόσημα αυτής της κυκλικής πορείας είναι ο θεϊκός σφαίρος και η χαοτική δίνη, (δίνος) και η συνολική πορεία διακρίνεται σε τέσσερις φάσεις.
Στη αρχή επικρατεί απόλυτα η φιλότητα και τα τέσσερα ριζώματα βρίσκονται σε πλήρη αρμονία μεταξύ τους, σε κατάσταση μείξης, στη μορφή του σφαίρου.
Κατόπιν η είσοδος του νείκους στον σφαίρο οδηγεί σε διαδικασία σταδιακής διάλυσης και αποσύνθεσης. Μέσω μιας επεκτεινόμενης δίνης τα ριζώματα ξεχωρίζονται και απομακρύνονται. Τα έμβια όντα που δημιουργούνται σε αυτή τη φάση του κοσμικού γίγνεσθαι υπόκεινται στην αυξανόμενη επιρροή του νείκους. Σε αυτή τη φάση βρίσκεται ο κόσμος μας, που βαδίζει σε κατάσταση αυξανόμενης διαμάχης και εχθρότητας.
Ο δίνος είναι η φάση της πλήρους κυριαρχίας του νείκους, στην οποία προκαλείται χάος, διάλυση και ολοκληρωτική αποσύνθεση.
Εν τέλει εισέρχεται βαθμιαία η φιλότητα και ο κόσμος επιστρέφει στη συγκρότηση του σφαίρου. Η φιλότητα και το νείκος είναι δυνάμεις που ασκώνται πάνω στα τέσσερα στοιχεία τα οποία τα φέρνουν σε κατάσταση ισορροπίας.
Δαιμονολογία
Στο έργο του Καθαρμοί ο φιλόσοφος αφηγείται τις περιπέτειες ενός δαίμονα, μιας ψυχής δηλαδή που υπό την επίδραση του νείκους υποπίπτει σε σοβαρό παράπτωμα και χάνει την αρχική του αγνότητα. Μέσω αλλεπάλληλων ενσαρκώσεων επιστρέφει και πάλι στην κατάσταση του αθάνατου αγαθού δαίμονα, αφού διαβεί όμως όλους τους κουραστικούς δρόμους της ζωής [DK 39B 115].
Γνωσιοθεωρία
Ο Εμπεδοκλής επεξεργάστηκε μια λεπτομερή θεωρία για την αίσθηση, η οποία άσκησε μεγάλη επίδραση στους συγχρόνους του, αλλά και μεταγενέστερους στοχαστές. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία τα αντικείμενα παράγουν «απορροές», οι οποίες μέσω των πόρων του σώματος φθάνουν στα αισθητήρια όργανα, όπου και αναγνωρίζονται από όμοιά τους στοιχεία που ενυπάρχουν μέσα μας. Τούτη η ιδέα τον καθιστά σημαντικότερο εκπρόσωπο της άποψης ότι «γνωρίζουμε τα όμοια μέσω των ομοίων».
Ο Εμπεδοκλής θεωρείται και σπουδαίος φυσικός, αφού καθόρισε τα αίτια των εκλείψεων, μελέτησε την ανάκλαση του φωτός και τη φύση της σκιάς.
Βιβλιογραφια
Ρούσσος Ε., Προσωκρατικοί Τόμος Δ΄ Εμπεδοκλής, Εκδόσεις Στιγμή Αθήνα 2007
Χατζόπουλος Ο., Αρχαία Ελληνική Γραμματεία Οι Έλληνες, Προσωκρατικοί Τόμος ΙΑ΄ Εμπεδοκλής, Εισαγωγή Κωστής Παλαμάς, Εκδόσεις Κάκτος Αθήνα 2000
Χατζόπουλος Ο., Αρχαία Ελληνική Γραμματεία Οι Έλληνες, Διογένης Λαέρτιος Άπαντα Τόμος Δ΄ Βιβλία 8-9, Εκδόσεις Κάκτος Αθήνα 1994
Εμπεδοκλής, Περί Φύσεως, Εισαγωγή - Μετάφραση - Σχόλια: Α. Λάλου - Π. Σκαρσουλή, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, Αθήνα 1999
Κούτουλας Δ., Αρχαίοι Έλληνες Μύστες, Εκδόσεις ΕΣΟΠΤΡΟΝ Αθήνα 2003
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britannica, Εκδόσεις Πάπυρος Αθήνα 2007
Λεξικό Σουίδα, Εκδόσεις Θύραθεν Θεσσαλονίκη 2002, ISBN 960-8097-11-8.
Κορδάτου Γ., Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας Τόμοι ΙΙ & ΙΙΙ, Εκδόσεις 20ος Αιώνας,
Windelband W. - Heimsoeth H., Εγχειρίδιο Ιστορίας της Φιλοσοφίας, Τομ. Α΄, Μ.Ι.Ε.Τ. (Αθήνα 2001 δ΄)
Καλογεράκος Ι. - Θανασάς Π. "Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι", στο Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη από την Αρχαιότητα έως τον 20ο αιώνα, Ε.Α.Π., (Πάτρα, 2000)
G. S. KIRK / J. E. RAVEN / MALCOLM SCHOFIELD, Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, Μετάφραση Δημοσθένη Κούρτοβικ,εκδ.ΜΙΕΤ, Αθήνα,1988, 2006(4η εκδοση),σελ.288-331
Μαυράκης Νίκος, Ανατολικές επιρροές στην ελληνική σκέψη και τον δυτικό πολιτισμό. Σοκόλης, (Αθήνα 2016), σσ. 339-34
Πηγες
[1] "Λόγιος Ερμής", Γεώργιος Παρασίδης
[2] "Wikipedia"
Η εφαρμογη μας για το κινητο σου
Κατέβασε και εσύ την εφαρμογή μας για το κινητό σου "Ancient Greece Reloaded"