Κυβελη
Εν Ολίγοις:
Φρυγική και Λυδική θεότητα καλούμενη και Κυβήβη και Άγδιστις, ήταν η αντίστοιχη με τη θεά Ρέα στην Ελληνική μυθολογία καλούμενη και αυτή ακόμη Ρέα – Κυβέλη.
Η Κυβέλη ήταν θεά γενικά της άγριας φύσης και των δημιουργικών δυνάμεων της Γης και της γονιμότητας. Ο Πίνδαρος την προσφωνεί «Κυβέλα, μάτερ θεών» (Διθύραμβου απόσπασμα 80).
Από τους σχετικούς με τη θεά μύθους γνωστότερος ήταν ο του Άττιος του νεαρού ευνοούμενού της που για να κατασιγάσει τη βασανιστική ζηλοτυπία της θεάς έφθασε στο σημείο να αυτοευνουχισθεί τον οποίο στη συνέχεια μέσα σε θρήνους έθαψε αλλά και αργότερα τον ανάστησε.
Κύρια πατρίδα της λατρείας της ήταν η πόλη Πεσσινούντα στην Άνω Φρυγία κοντά στο Σαγγάριο ποταμό. Εκεί και επί του όρους Δίδυμο υπήρχε ιερός βράχος με το όνομα Άγδος εξ ού και το όνομά της Άγδιστις. Στο ίδιο όρος υπήρχε και το ιερό «άντρο» της θεάς, το αρχαιότερο όλων, όπου βρισκόταν αντί ομοιώματός της λατρευτικός λίθος ακατέργαστος (πιθανώς αερόλιθος), ο οποίος το 204 π.Χ. μεταφέρθηκε στη Ρώμη όπως επίσης και ο τάφος του αγαπημένου της εραστή Άττιου.
Ακόμα δε και αργότερα όταν είχε σβήσει η παλιά λάμψη της ακμάζουσας Φρυγίας η λατρεία της Κυβέλης διατηρούσε όλη τη λαμπρότητά της. Το πρώτο της Ναό έκτισε στη Πισσινούντα ο Βασιλιάς Μίδας τον οποίο αργότερα στόλισαν και πλούτισαν με αφιερώματα οι βασιλείς της Περγάμου καθώς και οι Ρωμαίοι.
Από τη πόλη αυτή στην αρχή διαδόθηκε η λατρεία της θεάς σε όλες τις ελληνικές αποικίες των Μικρασιατικών παραλίων (Έφεσος, Σμύρνη. Μίλητο κλπ) και από εκεί στη κυρίως Ελλάδα όπου μολονότι διαδόθηκε ταχύτατα και ταυτίσθηκε με την «μητέρα ανθρώπων τε θεών» θεωρούμενη Ρέα απέκτησε δικούς της Ναούς κυρίως στη Θήβα, Αθήνα, Ολυμπία, Φυγαλεία κ.ά.
Αντίθετα οι Ρωμαίοι διατήρησαν τη λατρεία της ακριβώς όπως την παρέλαβαν από την Ανατολή μετονομάζοντας τους ιερείς, που οι Λυδοί αποκαλούσαν Κυβήδους σε Γάλλους.
Επίσης «Κύβελα» ονομαζόταν και έτερο βουνό της Φρυγίας αγνώστου όμως σημερινής θέσης του επί του οποίου υπήρχε και ομώνυμη πόλη. Ακόμα «Κυβέλεια» ήταν αρχαία πόλη της Ερυθραίας στη Μικρά Ασία απέναντι από τη Χίο μεταξύ του όρους Μίμαντος και του Ακρωτηρίου Μέλαινα. Στην οποία η λατρεία της Κυβέλης ήταν πολύ διαδεδομένη.
[1]
Ο μύθος της και ο Άττης
Για να διαβάσετε το μύθο του Άττη και της Κυβέλης, πατήστε τον ακόλουθο σύνδεσμο:
Άττις
Οι Λατρείες της Μεγάλης Μητέρας στους Αλεξανδρινούς Χρόνους
Στην Αλεξανδρινή εποχή ή Ελληνιστικά χρόνια η λατρεία της Μεγάλης Μητέρας, εισήχθη πάλι στην Ελλάδα από μέλη θρησκευτικών θιάσων λυδικής ή φρυγικής καταγωγής, με τις μυστικές τελετές που συνηθιζόταν για τη Θεά στη Βορειοδυτική Μικρά Ασία. Η Κυβέλη ήταν φρυγική θεότητα της γης, της καρποφορίας και της γονιμότητας, η μητέρα και η τροφός θεών και ανθρώπων .Οι πιστοί της τη λάτρευαν πάνω στα βουνά με άγρια ξεφωνητά, με θορυβώδη μουσική, εκστασιακούς χορούς και τράβηγμα των μαλλιών τους και αυτοευνουχισμούς.
Η Μεγάλη Μητέρα στην Ελλάδα
Οι Έλληνες που δέχτηκαν αυτή τη λατρεία, περιόρισαν την αγριότητά της που δεν συμβιβαζόταν με το χαρακτήρα τους. Όλες τις ιδιότητες που απέδιδαν στην Κυβέλη οι πιστοί της στον τόπο καταγωγής της, οι Έλληνες τις είχαν αναγνωρίσει νωρίτερα στη Δήμητρα, την Αθηνά, την Άρτεμις και την Αφροδίτη. Έτσι οι Έλληνες δε δυσκολεύτηκαν να δεχτούν το νόημα της λατρείας της Κυβέλης και να το ενσωματώσουν στη θρησκεία τους.
Οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι γλύπτες την απεικόνιζαν καθιστή σε θρόνο, ανάμεσα σε δύο λιοντάρια να κρατάει το τύμπανο ή το κέρας της αφθονίας. Στους Δελφούς η Κυβέλη απεικονίζεται να μάχεται εναντίον των Γιγάντων, πάνω σε άρμα που το σέρνουν λιοντάρια.
Ο αγροτικός χαρακτήρας της λατρείας της Κυβέλης, με το έντονο συγκινησιακό στοιχείο και την υποβλητική τελετουργία, έκανε τη θεά αγαπητή στα λαϊκά στρώματα και ιδίως στις γυναίκες. Η λατρεία της συνδέθηκε νωρίς με τη λατρεία του Διονύσου, που ήταν επίσης αγαπητή στα λαϊκά στρώματα.
Στην ιστορική πορεία της λατρείας της στον ελληνικό κόσμο η Κυβέλη, που είχε πολλά κοινά γνωρίσματα με τη Γη, τη Δήμητρα, την Αφροδίτη, την Αθηνά και την Άρτεμη, συνδέθηκε με την Αδράστεια και τη Νέμεση και τελικά ταυτίστηκε με τη Ρέα, που τουλάχιστον για την επίσημη, την ολυμπιακή θρησκεία των Ελλήνων, ήταν η μόνη αναμφισβήτητη μητέρα των Θεών. Στην Αθήνα είχαν ιδρύσει ναό προς τιμή της ΜΕΓΆΛΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ, το «Μητρώον» στην Αθηναϊκή Αγορά, όπου κατέθεταν και τα αρχεία του κράτους. Στο «Μητρώον», υπήρχε και το άγαλμα της Θεάς, έργο του Φειδία. Στη Θήβα υπήρχε το «Ιερό της Μητέρας των Θεών». Βωμοί της Θεάς αναφέρονται, στην Ολυμπία, στη Φιγάλεια και στην Μεσσήνη.
Τελετές Προς Τιμή της Μεγάλης Μητέρας
Προς τιμή της Κυβέλης γινόταν πολλές τελετές. Κάποιες από αυτές μας είναι γνωστές αναλυτικά από μαρτυρίες και κάποιες άλλες τις γνωρίζουμε μόνο από αναπαραστάσεις που έχουν βρεθεί. Η πιο σημαντική τελετή προς τιμή της Κυβέλης, ήταν «η τελετή του ταυροβολίου», που απέβλεπε στον τελετουργικό καθαρμό των οπαδών της λατρείας. Λεπτομερής περιγραφή της έχει διασωθεί από τον Προυντέντιο: « Το πρόσωπο που θυσίαζε τον ταύρο κατέβαινε σε λάκκο, ο οποίος σκαβόταν σε αρκετό βάθος, ώστε να μπορεί κανείς να στέκεται μέσα όρθιος. Ο λάκκος σκεπαζόταν με δρύφακτο ή άλλη στέγη στερεή, αλλά διάτρητη.
Πάνω σε αυτή σφαζόταν ο ταύρος και το αίμα του περιέλουζε τον πιστό που βρισκόταν στο λάκκο, φροντίζοντας να βρέξει με το αίμα όλο του το σώμα.» Αρχικά το λουτρό του αίματος απέβλεπε στην ενίσχυση του ανθρώπου με τη δύναμη που περιείχε το αίμα του ζώου. Αργότερα, ίσως από επίδραση συγγενών μυστικών τελετών, αποδόθηκε στο βάπτισμα αυτό αναγεννητική δύναμη, η οποία ρητά μαρτυρείτε πως διαρκούσε είκοσι χρόνια, μετά τα οποία το ταυροβόλιο έπρεπε να ανανεωθεί. Άλλοι πίστευαν πως ο άνθρωπος που υποβαλλόταν στο «βάπτισμα του αίματος» ήταν αιώνια αναγεννημένος, όπως αναφέρεται σε ταυροβολικό βωμό.
Από την Αθήνα είναι γνωστοί δύο ταυροβολικοί βωμοί του τέταρτου μ.Χ. αιώνα που βρέθηκαν στην περιοχή Χαλανδρίου – Κηφισιάς. Ο ένας χρονολογείται από τους αναφερόμενους άρχοντες ακριβέστερα στα 387 μ.Χ. και φέρει την εξής επιγραφή : « Μετά την υπατείαν Ονωρίου και Ευοδίου , προ έξ καλανδών Ιουνίων, άρχοντος Ερμογένους, ετελέσθη ταυροβόλιον εν Αθήναις, όπερ παραλαβών Μουσώνιος, ο λαμπρότατος, της τελετής το σύνθημα, τον βωμόν, αναίθηκα».
Για τη λατρεία της Μεγάλης Μητέρας υπάρχουν μαρτυρίες πως υπήρχε κάποιο λατρευτικό δείπνο που μπορεί και αυτό να είναι δανεισμένο από άλλες σύγχρονες μυστικές τελετές. Οι μύστες κερνοφορούσαν, όπως και στα ελευσίνια μυστήρια, και έτρωγαν κάτι που το έπαιρναν από το συνηθισμένο σε αυτή τη λατρεία τύμπανο. Έπειτα έπιναν από το κύμβαλο και έμπαιναν σε χώρο προορισμένο μόνο για τους μυημένους, «εκ τυμπάνου έφαγον, εκ κυμβάλου έπιον, εκερνοφόρησα, υπό τον παστόν υπέδυν»
Υπάρχουν μαρτυρίες για τη γιορτή των «Καννηφόρων» ( αυτών που έφεραν καλάμια ), γιατί σύμφωνα με το μύθο η Κυβέλη βρήκε τον Άττη μέσα στα καλάμια. Έπειτα ακολουθούσε η Δεντροφορία. Έκοβαν ένα πεύκο από το δάσος και ένας θίασος, οι δεντροφόροι, το περιτύλιγαν με μάλλινες ταινίες και το στεφάνωναν με μενεξέδες, γιατί τέτοια λουλούδια φύτρωναν από το αίμα του Άττη. Στο μέσο του κορμού του πεύκου έδεναν το ομοίωμα ενός νέου άντρα, που πιθανών αναπαρίστανε τον Άττη, και το μετέφεραν στο ναό. Την επόμενη μέρα έπαιζαν σάλπιγγες για να διώξουν τα κακά πνεύματα του Χειμώνα.
Την τρίτη μέρα της γιορτής, ο αρχιερέας της Κυβέλης έχυνε αίμα από τα χέρια του και το πρόσφερε τιμητικά στην Θεά. Συγχρόνως και οι υπόλοιποι ιερείς χτυπώντας κύμβαλα και στο τέλος πρόσφεραν το αίμα τους στη θεά, μετά από αυτοτραυματισμό. Η τέταρτη μέρα, ήταν μέρα χαράς, γιατί γιορταζόταν η ανάσταση του Άττη (λέγεται ότι την είχαν δανειστεί από συγγενικές λατρείες, όπως του Άδωνη).
Στον ετήσιο εορτασμό της Κυβέλης τοποθετούσαν είδωλο της Θεάς σε φυσικό μέγεθος σε φορείο, που το ακολουθούσαν οι λάτρεις με μουσικά όργανα και κύλικες σπονδής. Λιτανείες στις οποίες η θεότητα περιφέρεται πάνω σε προκαθορισμένη οδό είναι παγκόσμιο θρησκευτικό στοιχείο. Ο μυστηριακός τους σκοπός συνδέεται με τις απόκρυφες ιδιότητες της γης και με την ενίσχυση των γήινων ρευμάτων που επηρεάζουν εκείνους που ζουν κοντά τους. Η πομπή ακολουθεί την πορεία των ρευμάτων και περιφέροντας από πάνω τους ένα είδωλο ή άλλο αντικείμενο φορτισμένο με πνευματική δύναμη, τα σταθεροποιεί και τα καθαγιάζει, και ωφελεί τους ανθρώπους που παίρνουν μέρος στην τελετή.
Στη Δύμη υπήρχε γιορτή παρόμοια με την ανοιξιάτικη της Ρώμης προς τιμή της θεάς. Στην Πάτρα λάτρευαν τη θεά με το γνωστό λατρευτικό χορό από τη γιορτή της Ρώμης.
Οι θεράποντες της Θεάς που έκαναν τις μυήσεις δεν ήταν ονομαστοί όσο οι galli της Ρώμης, με τους έξαλλους και αιματηρούς λατρευτικούς χορούς, μπορούσαν όμως να ενεργούν τις μυήσεις με την ιδιομορφία που επέβαλλε η μητρωακή λατρεία.
Αν και στην Ελλάδα η ΜΕΓΑΛH ΜΗΤΕΡΑ έγινε πρώιμα γνωστή από τους αποίκους της Μικράς Ασίας, βλέπουμε ότι η λατρεία της γρήγορα προσαρμόστηκε στα Ελληνικά δεδομένα χωρίς να χάσει κανένα από τα στοιχεία της.
[2]
Παραπομπες
Οι ιερείς της Κυβέλης, που ονομάζονταν «Γάλλοι», αυτοευνουχίζονταν σε άγριες τελετές, τις οποίες περιγράφει και ο επικούρειος Λουκρήτιος. Ο Διόδωρος Σικελός έγραψε περιπαικτικά: «Γάλλοι μέν γίνονται εξ ανδρών, εκ δέ γάλλων άνδρες ου γίνονται» (4,43), Πρβλ. Ομηρικοί Ύμνοι 14, Εις Μητέρα Θεών passim, Απολλώνιος Ρόδιος 1, 1125-1152, Παυσανίας 7, 17, 9-12
Οι Γάλλοι αυτοακρωτηριάζονταν κατά παράδοση αφού πρώτα περιέρχονταν σε φρενήρη κατάσταση, μιμούμενοι τον Άττη, το σύντροφο της Κυβέλης. Η λατρεία του Άττη έγινε δημοφιλής στη Ρώμη μετά το 150 π.Χ. Βλ. Anagnostou-Laoutides, E., Eros and Ritual in Ancient Literature: Singing of Atalanta, Daphnis and Orpheus (New Jersey 2005), σελ. 181 με παραπομπή στους Vermaseren, M.J., Cybele and Attis, the Myth and the Cult (London 1977), σελ. 67-68· Reed, J., “The Sexuality of Adonis,” ClAnt 13-14 (1995), σελ. 317-347· Mettinger, T.N.D., The Riddle of Resurrection: Dying and Rising Gods in the Ancient Near East (Stockholm 2001), κεφ. 2. Το όνομά του θύμιζε αυτό του Άττη, γιου του Κροίσου, που σκοτώθηκε από το Φρύγα Άδραστο στη διάρκεια κυνηγιού αγριόχοιρου (Ηρόδ.1.34-45). Σύμφωνα με επίσημη εκδοχή, ο Λυδός Κροίσος εμφανίζεται χορηγός του ναού της Εφέσου. Βλ. Romer, J. – Romer, E., “The Temple of Artemis”, στο The Seven Wonders of the World (London 1995), σελ. 147.
Η Bennett, F.M., Religious Cults Associated with the Amazons (New York 1912), σελ. 34 κ.ε. συσχέτιζε την Άρτεμη με την προελληνική θεότητα που λατρευόταν στη Μινωική Κρήτη και τη Θράκη (Αριάδνη και Βένδις). Η ίδια αναζήτησε τα ίχνη της λατρείας θεοτήτων όμοιων με την Άρτεμη στα μεταναστευτικά κύματα των πρώιμων ελληνικών φύλων και βρήκε αξιόλογες ομοιότητες στο χαρακτήρα της ελληνικής Άρτεμης στη Σπάρτη, την Αρκαδία και τη Βοιωτία με την κρητική, φρυγική και θρακική θεότητα. Σε αυτές τις περιοχές, γνωστές για τη συντηρητική τους οπισθοδρόμηση, μπορούμε να παρατηρήσουμε με άνεση τις προελληνικές πλευρές της λατρείας της Άρτεμης και του Απόλλωνα. Για την προέλευση της λατρείας του Απόλλωνα από την Κρήτη βλ. Παυσ. 8.24.9 και Παυσ. 10.31.3.
Αρχικά η Άρτεμη δεν είχε καμία σχέση με τον Απόλλωνα· στην Ιλιάδα ήταν κόρη του Δία, κυρία των άγριων θηρίων (Ομήρου, Ιλ. Φ 470-471). Η λατρεία της ανάγεται στην κυρία των θηρίων της κρητικής, μη ελληνικής θρησκείας. Σε ένα σφραγιδόλιθο από την Κνωσό, μια παρόμοια θεότητα συνοδεύεται από λιοντάρια που πλαισιώνουν τον πεσσό της. Πρβλ. τα λιοντάρια των Μυκηνών, όπου το όνομα της Άρτεμης εμφανίζεται σε επιγραφή. Βλ. Marinatos, N., “Goddess and Monster: An Investigation of Artemis”, στο Graf, F. (επιμ.), Ansichten griechischer Rituale. Geburtstags-Symposium für Walter Burkert (Stuttgart – Leipzig 1998), σελ. 114: «οι Έλληνες δημιούργησαν μια θεότητα ασυνήθιστης αγριότητας και αντισεξουαλικότητας» κάτω από την επίδραση της Εγγύς Ανατολής.
Στην πόλη Κύβελα της Φρυγίας η λατρεία της "Μεγάλης Μητέρας" είχε πάρει πρώτη μορφή έγινε για την εποχή της παγκόσμια γνωστή. Έτσι, σε ολάκερο τον Μεσογειακό χώρο έγινε πασίγνωστη η "Ρέα" της πόλης "Κύβελα", η οποία σύντομα έφτασε να αναφέρεται ως "Ρέα Κυβέλη" από τον Λαό, κατά το σύγχρονο "Παναγία Τηνειακή" ή "Παναγία Σουμελά" όπου το Σουμελα/Σεμέλη-α, μπορεί κάλλιστα να είναι παραφθορά του Cυbela, Sumela ή Cybela…
Η ουράνια θάλασσα ΜαΡέα, Μα - Ρέα, Μαμά - Ρέα, Μητέρα – Ρέα, συζυγος Κρόνου ως η θηλυκή έκφραση του πανγεννήτορα Κ/Χρόνου.
Στον ναό της υπήρχε αγαλμά της καθώς και ένας μαύρος λίθος. Αρχαία σύμβολα και αντιστοιχίες του Κρόνου, ο μαύρος λίθος, καθώς ο ίδιος ο Κρόνος παρουσιάζεται ως κατάμαυρος εξωτερικά, αλλά κάτασπρος εσωτερικά!
Έτσι, η λατρεία της Μεγάλης Μητέρας Ρέας/Ροής- (θήλυκής μορφής του Κρόνου/ροής) συνοδεύτηκε από το έμβλημα σύμβολο του κατάμαυρου λίθου.
Ρόδι και Κυβέλη
"Ο λείος, σκληρός, ρόδινος φλοιός του ροδιού ή «σπορώδες μήλο», εστεμμένος από ένα χρυσό φωτοστέφανο, ανοίγει για να αποκαλύψει το αιμάτινο κόκκινο φρούτο και πολυάριθμους σπόρους. Αυτή είναι η βάση για το μυθικό δυναμισμό του ροδιού σε όλη την αρχαία Μεσόγειο. Σύμφωνα με ένα Φρυγικό μύθο, ένας γονιμοποιημένος πέτρινος φαλλός έφερε στη ζωή ένα ερμαφρόδιτο πλάσμα ονομαζόμενο Άγδιστις, το οποίο αφού ευνουχίστηκε από τους θεούς, έγινε η θεά Κυβέλη. Από το αίμα του ευνουχισμού ξεπήδησε η πρώτη ροδιά. Οι ιερείς του Άττιδος (1), του ευννουχισμένου γιου-εραστή της θεάς της γης, φορούσαν στα κεφάλια τους στεφάνια από ρόδια. Μαζί με το σύκο και το μήλο, το ρόδι συνδέεται με τον κάτω κόσμο και τα μυστήρια του θανάτου, με τη σύλληψη και την αναγέννηση της βλάστησης και προσωποποιείται από θεϊκούς νέους άνδρες ή κοπέλες."
1. Ο Άττις ήταν σύντροφος της θεάς Κυβέλης στην Φρυγική και Ελληνική μυθολογία. Οι ιερείς του ήταν ευνούχοι. Ήταν επίσης Φρυγικός θεός της βλάστησης και στον αυτό-ακρωτηριασμό του, το θάνατο και την ανάστασή του συμβολίζεται η βλάστηση της γης που πεθαίνει το Χειμώνα, για να «αναστηθεί» ξανά την Άνοιξη.
The book of symbols. Reflections on archetypal images
Στην ελληνική μυθολογία, η Άρτεμη ήταν κόρη της Λητώς και του Δία και δίδυμη αδελφή του Απόλλωνα.(1) Η σύνδεσή της με τη φρυγική θεότητα Κυβέλη,(2) προστάτιδα της γονιμότητας, της οποίας η εξουσία εκτεινόταν και στον Κάτω Κόσμο, μοιάζει εκ πρώτης όψεως απίθανη. Ωστόσο, οι δύο θεότητες αναγνωρίζονταν ως όμοιες στην Αρχαιότητα και ο ναός της Άρτεμης-Κυβέλης στις Σάρδεις ήταν διάσημος.(3)
(1) Anagnostou-Laoutides, E., Eros and Ritual in Ancient Literature: Singing of Atalanta, Daphnis and Orpheus (New Jersey 2005), σελ. 15-103, όπου το ενδιαφέρον επιγκεντρώνεται κυρίως στον παραλληλισμό Άρτεμης και Αταλάντης, ο οποίος βασίζεται στις ομοιότητες που εμφανίζουν οι δύο μορφές στην Εγγύς Ανατολή.
(2) Για την οργιαστική λατρεία της Κυβέλης στους Ελληνιστικούς χρόνους βλ. Lane, E.N. (επιμ.), Cybele, Attis and Related Cults: Essays in Memory of M.J. Vermaseren (Religions in the Greco-Roman World 131, Leiden 1996). Ο Rein, M.J., “Phrygian Matar: Emergence of an Iconographic Type”, στο Lane, E.N. (επιμ.), Cybele, Attis and Related Cults: Essays in Memory of M.J. Vermaseren (Religions in the Greco-Roman World 131, Leiden 1996), σελ. 223-239 υποστήριξε τις μη ελληνικές καταβολές της Κυβέλης. Η Μίλητος έπαιξε σημαντικό ρόλο στην υιοθέτηση της λατρείας της φρυγικής μητέρας από τους Έλληνες στον ύστερο 8ο και καθ’ όλη τη διάρκεια του 6ου αιώνα π.Χ. Βλ. Vermaseren, M.J., Cybele and Attis, the Myth and the Cult (London 1977), σελ. 13-36· Roller, L.E., In Search of God the Mother: The Cult of Anatolian Cybele (Berkeley 1999), σελ. 119-200· Turcan, R., The Gods of Ancient Rome: Religion in Everyday Life from Archaic to Imperial Times (μτφρ. από τα γαλλικά A. Neville, New York 2000), σελ. 109-117· North, J., Roman Religion. Greece and Rome (New Surveys in the Classics 30, Oxford 2000), σελ. 54-62.
(3) Αντίθετα από το σύνηθες, ναός και βωμός έβλεπαν δυτικά, κοινό χαρακτηριστικό με τους ναούς της Άρτεμης στην Έφεσο και στη Μαγνησία, το οποίο αποκαλύπτει σχέσεις με αρχαιότερη ανατολική λατρεία.
Βιβλιογραφια
Παυσανίας, Ελλάδος περιήγησις 7. 17. 8
Απολλόδωρος (ψευδο-), Βιβλιοθήκη 3. 33
Στράβων, Γεωγραφικά 10. 3. 13
Νόννος, Διονυσιακά 1. 20 ff, 9. 136 ff, 9. 206 ff, 10. 139 ff, 12. 330 ff, 12. 380 ff, 12. 394 - 13. 18, 13. 470 ff, 14. 1 ff, 14. 247 ff, 14. 291 ff, 15. 123 ff, 15. 370 ff, 17. 62 ff, 20. 35 ff, 21. 91 ff, 25. 185 ff, 25. 310 ff, 34. 214 ff, 36. 414 ff, 43. 440 ff, 45. 96 ff
Οβίδιος, Μεταμορφώσεις 10. 103 ff
Ελληνική Μυθολογία, τόμος β, Ρισπέν της Γαλλικής Ακαδημίας
Μυστηριακές Θρησκείες του Αρχαίου κόσμου, Joscelyn Godwin
Ελληνική Μυθολογία, τόμος β
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρους Λαρούς Μπριτάνικα
Εγκυκλοπαίδεια Υδρία
Η Θρησκεία στην Αρχαία Ελλάδα
Lane, Eugene, (ed) 1996, Cybele, Attis, and Related Cults: Essays in Memory of M.J. Vermaseren, Brill.
Motz, Lotte 1997, The Faces of the Goddess, Oxford University Press US, ISBN 0-19-508967-7
Roller, Lynn E. 1994, "Attis on Greek Votive Monuments; Greek God or Phrygian?" Hesperia: The Journal of the American School of Classical Studies at Athens, Vol. 63, No. 2 (Apr. - Jun.), σσ. 245–262.
Simpson, Elizabeth 1996, "Phrygian Furniture from Gordion", στο Georgina Herrmann (ed.), The Furniture of Ancient Western Asia, Mainz
Burkert, Walter, 1982, Greek Religion, Harvard University Press, Cambridge.
Ελληνική Μυθολογία, Τόμος 2, οι Θεοί, Εκδοτική Αθηνών, σελ.239-240
Πηγες
[1] "Ηellenica World"
[2] "esoterica"
Η εφαρμογη μας για το κινητο σου
Κατέβασε και εσύ την εφαρμογή μας για το κινητό σου "Ancient Greece Reloaded"